Уладзімір Караткевіч - ....Трэба церабіць сваю сцежку Дзённік 1965-66 гадоў

• Название: ....Трэба церабіць сваю сцежку Дзённік 1965-66 гадоў
• Автор: Уладзімір Караткевіч
• Жанр: Прочая старинная литература
• Год: 0101

---

Гісторыку таму, як яўрэю, і зусім брыдка было і не пасавала бараніць у корані рэакцыйную манархічную, у сутнасці, мураўёўска-карнілаўскую і толькі так-сяк пераліцаваную думку. “Рэакцыйнае” Беларуска-Літоўскае княства прыняло яўрэяў, калі іх гналі паўсюль, калі ў Ціролі выбухалі пагромы, а ў Кастыліі гарэлі вогнішчы. І жылі ягоныя супляменнікі тут не добра і не кепска, і з прывілеямі, і з паборамі, і з гвалтам (літаральна так, як і хрысціяне – беларусы, літоўцы, палякі – роўныя перад дэспатызмам, але спакойныя за сваю веру і ў 90 выпадках з сотні – за жыццё).

А пасля Іван прыйшоў у Полацак. І калі для праваслаўных і каталікоў паўтарылася проста трагедыя Ноўгарада, то для яўрэяў прыйшло знішчэнне. Трупы забілі ўсю Палоту, як глушаная рыба.

І ён пасля гэтага яшчэ распінаецца за “прагрэс”, смярдзючка такая. Цікава, як бы яму было несці тую “прагрэсіўнасць” на ўласных плячах, жыві ён у той час. Ды й хіба толькі ў той? Здарылася б зараз нешта страшнае – і ўсё. З падобных яму быў бы ідэальны матар’ял для раба.

Я яму гэта і сказаў. Шкада, што не дужа даходліва, спакойна, ясна і папулярна: галава балела.

Часам гэтая гнюсь прымушае проста фізічна балець маё здаровае пакуль (цьху-цьху-цьху!) сэрца. Урэшцэ, колькі ж гэта кіёў трэба абламаць аб чалавечую галаву, каб яна пачала думаць па-сапраўднаму, незалежна, як то ёй і належыць?!

Балбочуць аб тым, што пасля прыяднання Беларусі ад адной манархіі да другой – народы “маглі разам змагацца супраць імперыі за волю”. Міла. Не кажучы ўжо аб тым, что народ быў спрэс “царыст” – чаму не змагацца “супраць імперыі за волю” поплеч з народам польскім? Турэцкім? Нямецкім?

Вера? Дык мы ж адмаўляем яе, яна – “опіум”. Мова? У нас з палякамі яна таксама блізкая, а ў англічан і амерыканцаў у XVIII стагоддзі была, пэўна, больш падобная, чым зараз.

Калі гэта так – чаму было нашым сялянам не змагацца разам з французамі эпохі Напалеона? Страшэнна выгадна. Нават выгадней: такія рэспубліканскія традыцыі! Чаму, урэшце, было не падпарадкавацца Гітлеру? Рана ці позна нямецкі народ таксама раскусіў бы фашызм (як наш мужык – царызм – і, пэўна, раней, чым праз 125 год), і тады як выгадна было б разам змагацца. І, аднак, у першым выпадку Беларусь адказала Жарцамі, а ў другім – 360-тысячнай партызанскай арміяй.

Словам, як ні сумна, а гэта паўтарэнне сяк-так прыстасаваных для антыманархізму поглядаў паноў Крушавана, Пурышкевіча, Мураўёва, Карнілава, Каткова, Прудона (што датычыць гэтага пытання), Рыціха і Ко. Інерцыя мазгоў, якія працуюць з рыпам, якім лягчэй пераварыць старое, трохі пераліцаванае, чым падумаць і выпрацаваць правільнае, сваё. А можа, і горш, чым інерцыя. Гісторыя працуе не толькі па схеме: трагедыя – фарс. Яна працуе па сістэме паўтарэння: трагедыя – фарс – непрасвяцімая дурасць – аж пакуль не знойдзецца нехта, які замест дурасці дасць разумную думку і пераканае ў ёй усіх сумленных людзей.

А пакуль ніхто не дасць сабе цяжару задумацца над тым, што ў сучасную філасофію, у сучасны лад думак нахабна ўлезла старая падгрыміраваная шлюха: думка, ідэя эпохі захопніцтва, драпежніцтва, эгаізму, кітайшчыны, імперыялізму, калі хочаце. І глядзіць чалавек здалёк і думае: “Ах, якая складная, якая маладая, якая зручная жанчына! І якая разумная, як яна спрытна і лёгка ўсё тлумачыць!” І вось замест дыялектыкі, неймаверна складанага спляцення абставін – добра яшчэ каб догма, а тое проста шкодная “мразь”, якая псуе сапраўднаму братэрству ўсіх народаў зямлі горш, чым сто год назад, бо тады яна была шчырая ў бессаромнай сваёй галізне, а цяпер – крывадушная, апранула туфлікі і прыклеіла фігавы лісцік. Чарнышэўскі супраць яе змагаўся, Някрасаў, Шварцэ, Каліноўскі, Герцэн, Багушэвіч, Маркс, Пляханаў, Купала ў лепшых сваіх рэчах, Багдановіч, Вароўскі, урэшце, змагаўся Ленін, а яна толькі што трохі вусны пафарбавала, змяніла а на раўназначнае b+c і стаіць, усміхаецца нахабна і задавальняе пасрэднасць, якая думаць не хоча і падстаноўкі не хоча заўважаць, або і не можа заўважыць.

Але так не павінна быць. Не павінны старыя думкі (маю на ўвазе, вядома, не думкі Герцэна, скажам, а думкі Мураўёва) паганіць псіхічны склад сучасніка. Дзярмо не павінна ляжаць у скарбніцы. Гнілое мяса будзе смярдзець, як ні падфарбоўвай яго пад свежае і як ні палівай парфумай. Не павінна быць думкі: “Я харошы, а ўсе астатнія кепскія”. Не павінна быць думкі: “Добра – гэта тое, што мой тата рабіў і я раблю, а што чужы тата – гэта дрэнна”, калі твой тата, скажам, краў з тваёй дапамогаю коні ў бедных людзей, а чужы тата яго спаймаў. Трэба адмежавацца ад гэтай думкі, калі не хочам затлусцець, выклікаць да сябе нянавісць і, урэшце, па заслугах здохнуць пад плотам або згарэць.

15 лістапада. Вечар

У нядзелю вечарам, скончыўшы прагляд “Хрыста”, выпісаў на паперу ўсе помнікі архітэктуры, якія памятаю, і па атласе склаў маршрут паездкі, каб менш выдаткаваць часу. Атрымалася даволі-такі здар-ровая дарога. Вясною паедзем.

Сёння раніцаю ўстаў трохі са спазненнем, папіў кавы, пачаў думаць, і нешта думкі не ў той напрамак пайшлі (лайдак я страшэнны, абы не рабіць таго, што трэба!), і стаў я думаць і распаліўся і зрабіў папярэдні запіс. А пасля сеў і са злосці напісаў чарнавік “Памяці”. Увесь. На машынцы, пэўна, будзе старонак 14. Не ведаю, як атрымалася.

На дварэ холад. Ісці – усё адно нікуды не пойдзеш. З раніцы газу не было, пасля прывезлі балон. Кацёл паліў. Абразаў фотакарткі. Часткова перапісаў “Памяць” на чыставік. Вось і ўсе так званыя падзеі за цэлы дзень. Заўтра пастараюся ўсё перапісаць, скласці рэчы ды паслязаўтра і ехаць. Справы чакаюць. Хутка праляцелі дні.

16 лістапада

Учора вечарам, ужо ў ложку, успомніў радкі і намёткі строфаў верша, які пачаў абдумваць яшчэ мінулым летам у Турэйцы. Успомніў будан, вогнішча, “Ладдзю Роспачы”, якую там правіў, пачуццё шчасця (куды яно цяпер падзелася?!) і крокі бакеншчыка ўначы. Так і назваў дапісаны верш: “Крокі ўначы”.

Сёння за раніцу перапісаў, шліфуючы стыль, “Памяць”, і вось зараз 3 г. дня. Мароз. Жаўтаватая пляма сонца ў хмарах.

Складу рэчы і заўтра, у 10.45, пастараюся выехаць.

Вось дом.

29 студзеня. Рагачоў

74 дні мінула. Амаль два з паловаю месяцы. Метадычнасць запісаў проста здзіўляючая – ну, падзецца няма куды. Даўно перабраліся ў 66-ы год, а я… Але гэта не толькі з дзённікам. Працу запусціў таксама страшэнна, на лісты з самага таго часу амаль не адказваў. 6 адправіў учора, 1 – сёння раніцай. Зараз напісаных ляжыць 9, ды яшчэ адказваць на 39. І лісты ўсё вялікія, важлівыя. Некаторыя з падборкай вершаў, іншыя – на 4 мае, дробна спісаныя старонкі. Добра. Ніхто не дапаможа, разблытваюся сам.

Зноў Рагачоў. Зіма. А тады я ад’язджаў. Пахнула яшчэ, нягледзячы на мароз, восенню, сям-там былі жоўтыя лісцікі. А пасля адлігі былі.

Прыехаў я тады з маці ў Мінск. Адразу праца па хаце, адразу беганіна за грашыма. Адразу, 19-га, сцэнар на студыі чытаць, адразу ідыёцкія заўвагі (пазней суаўтара прапанавалі, і плюнуў я за гэта на іх), адразу сябры і выпівоны. У “Маладосці” палаяўся з Панчанкам за “5966 год”. Яму было нязручна і мне, забраў я рукапіс. Толькі пазней Брыль мне растлумачыў яго становішча, і мы сяк-так паразумеліся.

На тэлебачанне аднёс сцэнар – яны працягнулі месяцы паўтара, і ўжо ў студзені я яго ўзяў і аддаў на дакументальную студыю. Ды й там муць.

“Ладдзю” ў “Полымі” ўзялі чытаць, ды, відаць, не надрукуюць. П. казаў: “Што ты, братка. Гэта ж гісторыя… Герой такі-гэткі, п’е, з жанчынамі спіць”. Нічога дзіўнага, калі ў кіно забаранілі лаянку (у полі, на калгаснікаў і на падначаленых – можна), паказванне выпівак (у жыцці – хоць з ног кідайся, абы не ва ўстанове), сцэны ў ложку (у кожнага, у залежнасці ад розных прычын, ад адной да дзесяцёх палюбоўніц) і іншае такое. Тарцюфы ў ролі заканадаўцаў і арбітраў прыгожага.

Чытаў газеты за некалькі месяцаў – добра, калі за год набярэцца па 10 цікавых матар’ялаў.

У Лужаніна працавалі над раманам. 72 ст. рэцэнзіі. Вось амаль два месяцы і працаваў.

Добра было хіба на дні нараджэння. Святкаваў 27-га. Добрая закусь і беларуская гарэлка з перцам – “жыватоўка”, віно, слаўная кампанія. Быў начыста цвярозы, так, трохі ўсхваляваны. Усім, здаецца, было добра.

І, галоўнае, спявалі. Так спявалі, што слёзы і смех прасіліся з вачэй. Асабліва Люба Гр. [29] і Валя (Рыгора не было, паехаў у Таджыкістан).

Спадабалася ўсім, а Толька Забалоцкі абалдзеў, да таго яму да сэрца прыпала. Цяпер з усімі за Беларусь лаецца. Будзем з ім здымаць “Памяць”, калі яе пусцяць, у чым я сумняваюся. Кіно наша для бескампрамісных, якія не паспелі ўвабрацца ў сілу, для здольных і, галоўнае, для перыферыйных – клаака з чарвякамі ды гадзінамі. Можна было б, вядома, бясконца працаваць і перарабляць, каб жыў адным гэтым. Але ж гэта для мяне не ўсё. І я хачу сапраўднае даць, а яны ў мяне, як у Чэхава ў апавяданні, патрабуюць: ”Не, давай капейку, давай дзярмо”.