Александр Бриллиантов - Влияние восточного богословия на западное в произведениях Иоанна Скота Эригены

• Название: Влияние восточного богословия на западное в произведениях Иоанна Скота Эригены
• Автор: Александр Бриллиантов
• Издательство: Мартис
• Жанр: Религия
• Год: 1998

Автор — профессор Санкт–Петербургской духовной академии начала XX века — на примере творчества западного богослова и философа Иоанна Скота Эригены, переведшего на латынь творения преп. Максима Исповедника и Дионисия Ареопагита, исследует особенности восточного и западного христианского миросозерцаний, характерных для богословов IV‑VII вв., и показывает, как и каким образом возникают специфические черты, разделившие впоследствии римо–католическую и православную Церкви.

Исходный pdf - http://rutracker.org/forum/viewtopic.php?t=3864166

---

628

f. 239а: έν fj (τη έκ σωμάτων γεννήσει) κράτος υπήρχε τής ήμών κατακρίσεως. Cp. Bach, I, 23.

629

d. 154b155b.

630

f. 159b: Τό γάρ πέρας τής παρούσης ταύτης ζωής ούδέ θάνατον οίμαι δίκαιον όνομάζειν, αλλά θανάτου απαλλαγήν, και φθοράς χωρισμόν, καί δουλείας έλευθερίαν, και ταραχής παΰλαν,<…>καί πάντων, Γνα συνελών ε&ιω, τών κακών περιγραφήν δπερ δί έκουσίου νεκρώσεως οί &γιοι κατορθώσαντες ξένους έαυτοϋς τοΰ βίου καί παρεπιδήμους παρέστησαν.

631

f.222b: Επειδή τοίνυν φυσικώς, ώς δεδημιούργητο, περί μέν τό ακίνητον, ώς αρχήν ιδίαν (φημί δέ τόν Θεόν) ό δνθρωπος οϊ>κεκίνητο<…>διά τοΰτο καινοτομοΰνται φύσεις, καί παραδόξως ύπέρ φύσιν περ'ι τό φύσει κινούμενον άκινήτως, Γν’ οϊτως ε&ιω, κινείται τό πάντη κατά φύσιν ακίνητον, καί Θεός δνθρωπος γίνεται, Γνα σώση τόν άπολόμενον άνθρωπον, καί τής κατά τό πδν καθόλου φύσεως δί έαυτοΰ τά κατά φύσιν ίνώσας ψήγματα, καί τούς καθόλου τών έπί μέρους προφερομένους λόγους, οίς ή τών διηρημένων γίνεσθαι πέφυκεν?νωσις, δείξας τήν μεγάλην βουλήν πληρώση τοΰ Θεοΰ καί Πατρός…

632

f. 226b: Άπερ [τό δφθάρτον καί τό άμαρτητικόν] είς έαυτόν κατά τήν σάρκωσιν μηδαμώς είληφώς ό Σωτήρ καί τά δί αύτά καταδεξάμενος τής μέν γενέσεως τήν γέννησιν σωστικήν έποιήσατο, τφ κατ’ αύτήν πάθει παραδόξως τήν τής γενέσεως αφθαρσίαν άνανεούμενος, τής δ’αύ πάλιν γεννήσεως τήν γένεσιν περιποιητικών κα-τεστήσατο, τη κατ’αύτήν άναμαρτησίρ τήν τής γεννήσεως καθαγιάζων έμπάθειαν, Γνα τήν μέν γένεσιν παντελώς άνασάκτηται, τφ κατ’ αύτήν θεοτελεΓ λογψ τήν φύσιν διακρατοΰσαν, τής δέ γεννήσεως τήν ΰποπεσοΰσαν axrrfj φύσιν διά τήν αμαρτίαν παντελώς έλευθερώση, τφ κατ’ αύτήν Γσως τοϊς λοίποις έπΐ γης ζώοις έπψ£>ϋτψ τής σποράς τρόπφ μή κρατουμένην.

633

f.2lib: λύει τους νόμους τής φύσεως ύπέρ φύσιν έν τοϊς κατά φύσιν τη φύσει χρώμένος ό θεός.

634

f. 209b: ό δί ήμάς έν ΰλη καί είδει καθ’ ήμάς αληθώς έξ ήμών γενόμενος θεός Λόγος, ό κατά φύσιν κυρίως δϋλος καί άνείδεος.

635

f. 246b: βασιλεία δέ έστι θεού ή πάσης ΰλης καί πασών τών κατ’ αύτήν φαντασιών καθαρεύουσα λήξις.

636

f. 210а: πάσα δουλοπρεπής τών παθών έπανάστασις διά τής παρουσίας τοΰ λόγου παντελώς άπεγένετο.

637

f. 228а: ήλθεν<…>καταοήσαι πρός έαυτόν τήν τής έπιθυμίας δύναμιν.

638

f. 213a; f. 248b.

639

Cf. Weser. 17–19.

640

f. 209b: «Νόμοι φύσε ως καταλύονται>(слова св. Григория). Τίνες δέ οί καταλυόμενοι νόμοι τής φύσεώς είσιν; Ή διά σποράς σύλληψις καί ή διά φθοράς έστιν, ώς οίμαι, γέννησις<…>. Έδει γάρ δντως,?δει τόν ποιητήν τής φύσεως δι’ έαυτοΰ τήν φύσιν έπανορθούμενον πρώτους καταλυσαι τούς νόμο.υς τής φύσεως, οις ή αμαρτία διά τής παρακοής τήν αύτήν τοΐς άλόγοις ξώοις τούς Ανθρώπους?χειν τής έξ άλλήλων διαδοχής Ιδιότητα κατεδίκασε.

641

f. 223a: ’Αμέλει τοι τής καθόλου των πάντων πρός έαυτόν ένώσεως έκ τής ήμών Αρξάμενος διαιρέσεως γίνεται τέλειος άνθρωπος, έξ ήμών δι’ ήμας καθ’ ήμάς, πάντα τά ήμών Ανελλιπώς?χων, Αμαρτίας χωρίς, τής κατά φύσιν Ακολουθίας γαμικής ούδόλως είς τοΰτο προσδεηθείς· όμοΰ τε καί κατά τό αύτό δεικνΰς, ώς οίμαι, τυχόν ώς ήν καί άλλος τρόπος τής είς πλήθος τών άνθρώπων αύξήσεως προεγνωσμένος θεφ, εί τήν έντολήν ό πρώτος έφύλαξεν άνθρωπος καί πρός κτηνωδίαν έαυτόν τφ κατά παράχρησιν τρόπφ τών οικείων δυνάμεων μή κατέβαλε, καί τήν κατά τό ά{φεν καί θήλυ διαφοράν τε καί διαίρεσιν τής φύσεως έξωθούμενος, ής πρός τό γενέσθαι, καθάπερ?φην, άνθρωπος ούδόλως προσεδεήθη,<&ν δέ άνευ είναι τυχόν έστι δυνατόν, ταΰτα είς τό διηνεκές παραμεΓναι ούκ άνάγκη. Έν γάρ Χριστφ Ίησοΰ, φησίν ό θείος ’Απόστολος, ούτε άίφεν ούτε θήλυ.

642

f. 223b: πρώτον ένώσας ήμΓν έαυτοϋς έν έαυτψ διά τής άφαιρέσεως τής κατά τό άρρεν και τό θήλυ διαφοράς,<…>καί σύν ήμΐν καί δι ήμάς τήν άπασαν κτίσιν διά τών μιίσων ώς μερών ιδίων τά άκρα περιλαβών καί περί έαυτόν άλύτως αλλήλοις διασφίγξας παράδεισον καί οικουμένην, ουρανόν καί γήν, αισθητά καί νοητά, ώς σώμα καί αΓσθησιν καί ψυχήν καθ’ ήμάς έχων καί νοΰν, οίς ώς μέρεσι καθ’ έκαστον τό έκάστψ καθόλου συγγενές οίκειωσάμενος άκρον κατά τόν προαποδοθέντα τρόπον θεοπρεπώς τά πάντα είς έαυτόν άνακεφαλαιώσατο, μίαν ύπάρχουσαν τήν άπα-σαν κτίσιν δείξας, καθάπερ άνθρωπον άλλον. Cf. Quaest. ad Thalass,. XLVill. Migne, s. gr. t.90, c.436.

643

f.223a-224a.

644

Cf. Weser. 21–22.

645

f.243a-244a.

646

f. 197a.

647

f. 147a.

648

f. 164b-165a.

649

f. 162а; f. 255b: ή Ακραιφνής τοΰ θεοΰ καί παμφαής παρουσία, μετά τήν τών κινουμένων στάσιν γινομένη.

650

f. 262b.

651

f.258a-258b.

652

f. 255a: 'Ως &v ουν ή κατά προαίρεσιν ένέργεια χρήσαιτο τη δυνάμει της φύσεως, εΓτε κατά φύσιν, είτε παρά φύσιν, τό εδ f| τό φεΰ είναι τό πέρας αύτήν έχουσαν ύποδέξεται, δπερ έστι τό άεί είναι, έν ф σαββατίζουσιν αί ψυχαί, πάσης λαβοΰσαι παύλαν κινήσεως.

653

f. 199b: «καί καθάπερ τών μοχθηρών αύτοΰ [τοΰ σαρκίου ή ψυχή] μετέσχε διά τήν συμφυΓαν, οΰτω κο.ί τών τερπνών έαυτης μεταδίδωσιν, δλον είς έαυτήν άναλώσασα. καί γενομένη συν τούτφ Εν, καί πνεύμα, καί νοΰς, καί θεός, καταποθέντος ύπό τής ζωής τοΰ θνητοΰ τε καί ζέοντος» (Greg. Naz. Or. funebr. in laudem Caesarii fratris, cap. 21). 'Ως γάρ κατεπόθη διά τήν άμαρτίαν ή σάρξ ύπό τής φθοράς, ύπό δέ τής σαρκός ή ψυχή γεωθεΓσα (öhlen γνωσθεΓσα; Erigena, De div. nat. с. 887: terrena facta) ταϊς ένεργείαις, ύπό δέ τής ψυχής διά τής παντελούς άγνωσίας ή έπίγνωσις τοΰ θεού, ώς μηδέ εί ίστι θεός γιώσκεσθαι, ούτω δή πάντως τφ καιρφ τής άναστά-σεως κατά τήν καλώς γενησομένην Αντιστροφήν έν Πνεύματι άγίψ διά τήν χάριν τοΰ σαρκωθέντος θεοΰ καταποθήσεται ή σάρξ ύπό τής ψυχής έν πνεύματι, ή δέ ψυχή ύπό τοΰ θεοΰ, τής δντως οδσης ζωής, ώς αύτόν μονώτατον δώ πάντων δλον δλη προφαινόμενον έχουσα. f. 127a: δλος άνθρωπος [θεωθήσεται] τή τού ένανθρω-πήσαντος θεοΰ χάριτι θεουργούμενος, δλος μέν άνθρωπος μένων κατά ψυχήν καί σώμα διά τήν φύσιν, καί δλος γινόμενος θεός κατά ψυχήν καί σώμα διά τήν χάριν καί τήν έμπρέπουσαν αύτφ διόλου θείαν τής μακαρίας δόξης λαμπρότητα.

654

f. 122a: Οΰτε γάρ έσται τι έκτός θεοΰ τότε δεικνύμενον, ή θεφ άντισηκοΰσθαι δοκοΰν, Γνα τινός έφεσιν πρός αύτό ^ψαι δελεάση, πάντων περιληφθέντων αύτφ νοητών τε καί αισθητών κατά τήν άφραστον αϋτοΰ έκφανσιν καί παρουσίαν, ώς ούδ’ έν ήμέρρ τά άστρφα «ρώτα καί αύτά τά άστρα ήλίου φανέντος τφ πολλφ καί άσυγκρίτφ φωτΐ, έξ ού καί αύτοΐς τό φώτα είναι καλυπτόμενα, καί ούδ’ δτι είσίν δσον αίσθήσει γνωριζόμενα.

655

Задачу рационального обоснования истин христианства в широком объеме пытается выполнить собственно позднейшее схоластическое богословие запада, но при помощи весьма недостаточных средств (аристотелевская философия) и при не всегда правильном, одностороннем понимании этих истин. Попытку конструировать догмат о воплощении предпринял, как известно, еще в XI веке Ансельм Кентерберийский.

656

Эта мысль до сих пор проводится в католических догматиках в учении о свойствах Божиих и отношении их к существу Бога. Ср. для характеристики восточного и западного представления по данному вопросу в позднейшую эпоху споры о несозданном свете. Марка Ефесского Κεφάλαια συλλογιστικά κατά τής αίρέσεως των Άκινδυνιστών περί διακρίσεως θείας ουσίας καί ένεργείας. Κεφ. 4, 16, 30. Gass. Mystik des Nikolaus Cabasilas. Append. 2. cf. S. 9–13. Критика иезуитом Петавием греческого воззрения, начиная с древних отцов, Афинагора, Афанасия (Petav. De theol. dogm. Antw. 1700: tom. I, cp. 12. p. 76): esse quiddam in Deo putarunt reipsa distinctum a Dei substantia eaque ut inferius ita minimc creatum, sed medii cujusdam inter Deum ac res creatas ordinis. p. 81: Itaque ridiculi sunt Graeci, qui quod de έπινοίας i. e. rationis vel cogitationis differentia vetcres usurparunt, ad rei discrimen imperite, ne dicam impie, transferunt. Gass, S. 12. Ср., между прочим: Модест, игум. Св. Григорий Палама, мигр. Солунский, поборник православного учения о Фаворском свете и о действиях Божиих. Киев. 1860. 58–70, 113–130.

657

De Trin. XIII, х, 13. Ср. Трубецкой, 88.

658

О предведении Богом будущего падения человека при создании его в нынешней эмпирической конституции ср. св. Иоанна Дамаскина De fide orthodoxa II, 30, Орр. ed. Lequien. Venet. 1748. t. I, p. 200: είδώς δέ ό προγνώστης θεδς ώς έν παραβάσει γενήσεται, καί τη φθορς* ύποκείσεται, έποίησεν έζ αΰτοΰ θήλυ, βοηθόν αύτφ κατ’ αυτόν βοηθόν δέ, πρίός τήν διά γεννήσεως μετά τήν παράβασιν τοΰ γένους έκ διαδοχής σύστασιν. IV, 24, ρ.296: τό μέν, αύξάνεσθε καί πληθύνεσθε, ού πάντως τόν διά γαμικης συναφείας πληθυσμόν δηλοΓ ήδύνατο γάρ ό θεός καί έτέρψ τρόπψ τό γένος πληθύναι, εί τήν έντολήν μέχρι τέλους έτήρησαν άπαραχάρακτον Ιχλλ’ είδώς ό θεός τη προγνώσει αΰτοΰ, ό πάντα είδώς πρίν γενέσεως αύτών, ώς μέλλουσιν έν παραβάσει γίνεσθαι, καί θανάτψ κατακρίνεσθαι, προλαβών, έποίησε τό άρ^εν καί τό θήλυ, καί αύξάνεσθαι καί πληθύνεσται προσέταξεν. Cf. II, 10, ρ. 172: ό γάρ τά πάντα πρίν γενέσεως αΰτών έπιστάμενος, είδώς ώς μέλλει έν αύτεξουσίφ παραβάσει ό άνθρωπος γίνεσθαι, καί ifj ψθορςι παραδίδοσθαι, πάντα πρός εϋκα-ιρον χρήσιν αΰτοΰ, τά τε έν τφ στερέωματι, τά τε έν τή γη, καί τά έν ΰδασιν έκτισε. II, 12, ρ. 178: Έποίησεν οΰν ό θεός τόν άνθρωπον<…>τόν αϋτόν πνεύμα και σάρκα' πνεύμα, διά χάριν, σάρκα, διά τήν έπαρσιν. Между различными положениями «нечестивого» учения мессалиан (Μασσαλιανοί, Εύχήται) указывается у Иоанна Дамаскина, между прочим, положение: δτι καί πρό τής παραβάσεως άπάθως έκοινώνηκεν ό Άδάμ τη Έύςζ. De haeres. 80, p. 96, № 14. В догматике западной церкви учение о том, что разделение человеческой природы на полы было обусловлено грехом, не могло найти места уже ввиду авторитета Августина. Ср. примечание к первому из приведенных из Иоанна Дамаскина мест издателя его творений, р. 200: Commune hoc est Graecorum assertum, Deum idcirco mulierem condidisse, quia genus humanum, inflicta propter Adami peccatum morte, quam primum deletum iri praeviderat, nisi conjunctione viri cum uxore propagaretur. Ita censent inter alios Athanasius in psal. 50. Chrysost. hom. 18. in Gen. Nyss. de opif. hom. Quia vero Deus hominem nonnisi muliere suadente defecturum praevidit, inquirat Lector, quinam isthaec cohaereant. Plane Doctores antiqui, cum a novis doctrinis caverent, majorumque placita venerabundi colligerent, ασύστατα, et secum pugnantia quandoque scripserunt. Ut vero de conjunctione viri et uxoris ita senti-rent, in primis adducti sunt, quod citra libidinem, cujus Adam immunis erat, earn non posse fieri putarent: quinimo ratum haberent, nonnisi peccato earn exarsisse. etc. Ср. также сочинения католических ученых — A. Krampf. Der Urzustand des Menschen nach der Lehre des hl. Gregor von Nyssa. Würzburg. 1889. S. 17, Anm. 2, 3; S. 18, Anm. 1, 2, где приводятся критические замечания католических авторитетов, Фомы Аквината и Беллярмина, против Григория Нисского и Иоанна Дамаскина, и — LHilt. Des hl. Gregor von Nyssa Lehre vom Menschen. Köln. 1890. S. 95-97, где указывается, между прочим, отзыв Удэна об учении Григория, в котором это учение отмечается как «absurdissimum atque tanto viro quam indignum».