Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

Расцяроб у самым канцы шырэў - на яго, мусiць, выходзiла аднекуль дарога - i быў вiдаць далёка, ля самай ракi чысты лог. За логам, за ракой, пачыналася Краснае...

Боганчык пазнаў, што бяжыць якраз на выган - да млына...

На выгане за ракой быў вiдаць дот - ляжалi павыварочваныя з зямлi белыя груды... Немцы ўзарвалi ўсе доты ля Краснага. Узрывалi сёлета вясной, яшчэ маразамi, i было добра чуваць аж у Дальве...

Убачыўшы дот, Боганчык страпянуўся, i ў яго заныла ўсярэдзiне. Падкасiлiся ногi...

Зноў засмярдзела дымам, як i дома ля грэблi. Пасля Боганчык убачыў, як далёка за ракой у Красным нешта гарэла - у тым баку ўсё было заслана дымам...

Ззаду ля маста застукаў кулямёт, кораценька i дзярката: а-а-у-у...

Пасля пачалi без аддухi страляць на iмшарах, i далёка iшло рэха, аж у кут пад пушчу...

...Боганчыку было здалося спачатку, што яго ўдарыў заднiмi ўкаванымi нагамi жарабок - у жывот пад дыхавiцу, адкiнуўшы з хлева аж на памост на працiўнi... Пасля ён пачуў, як разанула пад грудзьмi - што пiлой...

Ён упаў на лiнii ў пясок, адвалiўшыся на спiну, як паслiзнуўся, i адразу падняў галаву. Не давала глядзець - рэзалiся павечкi: вочы былi поўны пяску. Мiгнула было адразу ў галаве, што ён не пачуў выбуху: затрашчала толькi спераду на зямлi, усё роўна што сухое ламачча, i яго, Боганчыка, таўханула нечым цвёрдым i гарачым пад грудзi...

Падняўшы галаву, ён згледзеў кiшкi... Яны ляжалi збоку ля яго на пяску. Ён схапiў iх рукамi, нiчога не помнiўшы, i прыцiснуў да сябе - да жывата... Пачуў, што яны гарачыя, як вар... Ён згледзеў яшчэ збоку ля сябе яму... З яе iшоў белы, як пара, дым - слаўся па дне...

Пасля яго тузанула ўсяго i скруцiла, як у абаранку. Рэзала ў жываце i цiснула за горла, як усё роўна душыла вяроўкай.

Ён не мог уцярпець... - пакацiўся па зямлi, па пяску...

- Да-бi-iце... Дабi-iце... - ён яшчэ крычаў i чуў сам сябе.

Пасля ён яшчэ быў падняў галаву, корчачыся i апiраючыся на рукi, i ўбачыў, як заблiшчаў i схаваўся з вачэй далёка ў канцы расцяробу за ракой на беразе белы дот... Пацямнеў i асыпаўся, як куча попелу...

19

Вецер гнаў у вочы дым з пяском - дзёр пясок з зямлi, з поля i сек у шчокi, як зiмой у маразы, калi заходзiў з Карчаватак...

Алёша пачуў, што захлынаецца - няма чым дыхаць...

Дыму была поўна пасека ля вёскi: сiвы, як пыл, i густы, ён вiсеў у самым кутку над жытам ля дарогi i над соснiкам на Пагурку, хаваючы яго з воч. Дымам зацягнула альшэўнiк i вузкую жылiну на балоце на сушкоўскiм баку, як туманам: ад яго было сiне i ля лесу пад Карчаваткамi i на ямах, як перад ноччу...

Алёша падумаў быў, што гарыць лес: зайшоў з-за вёскi вецер, i агонь коцiць усе Карчаваткi...

Вецер шалеў: гнаў, не сцiхаючы, з гары ад ям, ад вёскi, жарству; падымаў угару аж немаведама куды жоўты пыл i сухую чорную траву - змятаў з дарогi; вiхор хапаў на полi ў ахапак жыта, здавалася, павырывае яго з зямлi i пагонiць у жылiну на сушкоўскi бок, што салому; не даваў iсцi, становячыся слупам на дарозе наперадзе... Алёша тады нагiнаўся i, падвярнуўшы галаву, закрываў у дзве рукi вочы. Чуў, што ногi лезуць на дарозе ў пясок аж да калень.

Шумеў лес, аж стагнаў на ямах за дарогай, нагiналiся сосны, i тады за iмi ў прагалах было вiдаць высокае, цёмнае, што ўвосень, неба ў доўгiх белых, выцягнутых, як лейцы, палосах. Адгiналiся назад сосны, паволi, што баючыся, скрыпелi i трашчалi, як падсечаныя.

Смярдзела ўсюды гарам, як ад торфу, калi ён доўга гарыць - тыднямi...

З поля ад Пагурка добра быў вiдаць соснiк ля ям перад самай вёскай... З-за соснiку раптам павалiў дым, белы, як вата; густы, усё роўна што ў камках, ён расцягваўся ад ветру ўдоўж дарогi да самага лесу, пасля ападаў на зямлю, на жыта.

Алёшу тады зрабiлася раптам блага; ён быў пастаяў, гледзячы ў соснiк за ямы, тады пусцiўся бегчы пад гару - па пяску i па жыце. Бег i думаў: на дарозе нарасло жыта - сцёбае па шчоках, як хто павiванай пугай...

Пад гару ён не мог бегчы; станавiўся i, закрываючыся рукамi ад ветру, кашляў; пасля, аддыхаўшыся, зноў бег па жыце на гару да ям... Высахла ў роце, як ад палу; патрэскалiся вусны i зрабiлiся салёныя, аж горкiя; высахла на грудзях чорная рубашка са старым сапсаваным блiскучым замочкам - замочак раз'ехаўся зверху данiзу. З рубашкi, калi Алёша датыкаўся да яе локцямi, адставала i адвальвалася камячкамi гразь - рудая, патрэсканая, што пацёртая яловая кара. Было горача ўсяму: смылела ад сонца галава; гарэла шыя; паапякаў, мусiць, скуру на носе - не дакрануцца пальцамi...

Ён быў падумаў, што не бачыць нiдзе сонца - як схавалася куды.

Пасля яно паказалася з-за дыму - вiсела высака ўгары, малое i белае-белае, не глянуць, вiсела над самай вёскай - звярнула даўна з паўдня: усё роўна як была пара займаць на адвячорак у поле кароў...

Алёша пачуў, як яму раптам забалела ў калене нага - ударыў, калi Махорка зганяў яго з мяхоў з калёс. Балела паяснiца, як усё роўна дзе яе зламаў; совала ў галаву, калi лучаў босай нагой на камень. Ён тады аж сцiскаў зубы. На зубах трашчаў пясок...

Алёша бег на гару да ям; станавiўся, тады зноў бег... Бывала, яму здавалася, што ён бяжыць не жытам дамоў, да вёскi, па пяску, а балотам з Тартака на Пунiшча...

На гары ля ям у соснiку было сiне ад дыму, i Алёша доўга цёр кулакамi вочы: нiчога не бачыў, як заступiла. Пасля ён выбег з соснiку на поле, якраз там, дзе да вайны быў калгасны капец i дзе людзi з вёскi хавалi бульбу. Зямля ад капца ляжала буграмi, яе нiхто не зраўняў, i Алёша пазнаў гэта месца, узбiўшыся з нагамi...

За соснiкам рваў яшчэ горшы вецер, сек па шчоках жарствой - гнаў яе, мусiць, дарогай з загумення - i нiчога не было вiдаць...

Алёша быў, мусiць, закрычаў, бо пачуў, што папярхнуўся, i яму зноў падвярнула пад грудзi блага...

За соснiкам, дзе стаяла вёска, усё было заслана дымам, як i ў кутку на пасецы пад Пагуркам, дзе расло жыта.

З зямлi ўсюды iшоў клубамi дым, буры i цяжкi, як дзёгаць; яго, здавалася, не браў i вецер. Дым iшоў высака ўгару - уровень з соснiкам, бялеў, тады яго гнуў да зямлi вецер i гнаў дарогай да ям на жыта...

Алёша ўбачыў, як вецер з дымам гонiць iскры, маленькiя, дробныя, што пясок, - падымае ўгару i сыпле тады на зямлю, як сее. Па зямлi ў тым месцы бегаў агонь. Агонь быў белы, як сонца, i ад яго калола ў вочы; здавалася яшчэ, што iскры лятуць усё роўна як з-пад зямлi...

Запахла гарэлай бульбай i сырой глiнай. Зарваў быў вецер, i тады ўсё заслаў дым - нiчога не пазнаць...

Алёша падбег да самых ям - да дарогi. Ямы былi старыя - асыпалiся, аб'ехалi... На жоўтым пяску на дне ў iх расла трава...

Перабегшы дарогу, ён быў аглянуўся: у кутку над лесам, недзе над Дзвiнасой, у небе вiселi чорныя, што вуголле, самалёты, як i ўчора надвечар... Там несцiхана грукала - усё роўна як грымеў гром.

Тады Алёша адразу пазнаў сосны ля фермы на дзядзiнцы. Яны раслi ля дарогi, што вяла з вёскi да ям... Вялiкiя, вышэй лесу, таўстыя, не ашчапiць i ўтраiх рукамi, падсечаныя тапарамi, у ямах i ў дуплах, дзве старыя сасны здаўна стаялi ў канцы вёскi, дзе некалi былi могiлкi...

На большую былi ўсцягнулi барану для бацяноў, даўна, Алёша не помнiць калi, вялiкую, мусiць, нечую з гумна. Бацяны яе не зачапiлi; яна ляжала ўгары на сасне - белая, выгарала на сонцы, нагнулася краямi ўнiз, як пераламаная... Баялiся, каб яна не звалiлася на галаву. Алёша пазнаў барану - згледзеў здалёку...

Тады ён згледзеў вулiцу... Белая ад пяску, яна iшла вёскай, як дарога ў полi...

У яго затраслiся ногi...

Ён пазнаў яшчэ, што стаiць ля Боганчыкавага плота на дзядзiнцы. Плот абгарэў - быў ля самага хлева - пачарнела жэрдзе. Агонь гнала з двара па зямлi, i ля плота выкацiла сухую, прыбiтую нагамi траву. Вецер сагнаў з яе чорны попел, i ля самай зямлi з пяску было вiдаць белае карэнне...

Пасля ён падумаў, што Юзюк недзе на Палiку... Юзюк астаўся жыць...

Над соснамi далёка-далёка ўгары краталiся воблакi - адно над адным цяжкiя, белыя, што гурбы, i, здавалася, халодныя; нiжэй iх вiселi чорныя, што зямля, з жоўтымi краямi тулягi: паўзлi ў другi бок, за раку - за Дальву...

1967