Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

Партызаны былi i ля ложка, i ля стала, i ля шафы, што стаяла ля сцяны ад гароду. Iм самiм было ўжо цесна ў хаце, не павярнуцца, а яны ўсё iшлi i iшлi, стукаючы прыкладамi аб вушак у дзвярах.

Прасiлiся пагрэцца, пыталiся, цi даўно ехалi падводы, пiлi з вядра ля печы кружкай ваду i церлi без аддухi шчокi. Дзверы доўга стаялi расчыненыя, i ў хату аж на кут пад стол валiла белая пара.

У Насты не лучаў зуб на зуб; яна толькi схапiла хустку за рагi на грудзях...

А партызаны ўсё iшлi.

Яна прыцiснулася ля стала да лавы - давала месца; зiрнула, стоячы, у акно. На гародзе было бела ад снегу i ядрана: мусiць, свяцiў месяц. У шыбы бiў вецер - не сцiхаў.

Яна тады пачула, як яе схапiла i пачало трасцi...

Падумала: добра, што накрыла на ложку пасцiлкамi дзяцей, - цяпер да iх не падступiцца...

А людзi ўсё iшлi.

Наста зноў убачыла ў акно, як вiдна ў гародзе; тады згледзела, што цямней робiцца ў хаце: канчаецца карасiна i тухне лямпа.

А людзi ўсё iшлi i iшлi з сяней без сканчонага, грукаючы нагамi ў парозе...

Яе трасло, не адпускала.

Калi Наста адплюшчыла вочы, усюды было ядрана, аж не давала глядзець. Сонца стаяла высака - бралася пад паўдня. Такой парой гоняць дамоў з адранку скацiну.

Яна падумала адразу, што не ведае, дзе ляжыць, - не помнiць. Высака ўгары застыла белае ад дробненькiх воблакаў неба - было ўсё роўна як пажмаканае палатно.

Ёй было высака пад галаву, i яна бачыла зашыек, што вёў мiж лесу на балота, i край дарогi ля самага маста. Яны былi сiвыя, як ад дыму...

Над самай галавой краталася жоўтая мятлiца, бы на яе хто дыхаў. Усюды было цiха, i Наста падумала адразу, што аглохла. Доўга ляжала, адплюшчыўшы вочы i гледзячы ўгару... Пасля ёй здалося, што чуе, як нехта стогне. Тады зноў пачала слухаць, пакуль здагадалася, што стогне сама...

Калi яна доўга глядзела ўгару, у вачах пачыналi бегаць мурашкi, чорныя, дробныя, што мак, - усё роўна як сыпалiся адкуль зверху. Пасля яна пачула, што спадыспаду яе ўсю коле, як iголкамi, - i рукi, i ногi ў сцёгнах, i паяснiцу - i падумала, што жывая.

Яна намаглася, хочучы ўстаць, i пачула, як яе тузанула балючая сутарга: за плечы. Плечы адразу забалелi - былi мокрыя, як у лiпкай раскалочанай глiне; стала цёмна ўваччу. Калi яна зноў кранула рукамi, каб устаць, яе адразу скруцiла ўсю, i яна, перавярнуўшыся на жывот, закрычала як магла:

- Та-аня!..

Ёй было здалося, што яна згледзела Таню блiзка ля сябе ў траве: ляжыць, адкiнуўшы галаву, i ў яе расплецены косы...

Пасля яна пачула, што паўзе па траве, кратаецца, - служаць яшчэ рукi, баляць толькi плечы, сталi горш мокнуць, i коле, аж совае ў шыю. Помнiла, што трэба задзiраць галаву - абдзярэшся ў папарацi аб ражны, - натужвалася, але ёй не давала падымацца шыя...

Тады яна падумала, што нiколi ўжо не ўстане з зямлi...

- Дзе-ецi!.. - клiкнула яна, спужаўшыся, што не ўбачыць дзяцей... Яны жывыя, i Iра, i Валодзя. Няпраўда, што гарэла Дальва. Ну i што, калi ноччу было вiдаць у тым баку зарыва?

Траслося ўсярэдзiне, не сцiхала, пачынаючы гарэць агнём...

Яна чаплялася рукамi за сухi верас, абдзiраючы пальцы; чула, што лучала каленямi на вострыя сасновыя шышкi на цвёрдай зямлi, аж калола ў мазгi.

- Та-аня!.. - закрычала яна зноў i пачула, як ёй стала ўсёй горача. Верас зрабiўся высокi, як лес, i густы - не ўсадзiць рукi. Пачаўся соснiк; балота асталося збоку.

Яна падумала, што згубiла Таню... Агледзеўшыся, убачыла, што ляжыць ля самай дарогi, - вiдаць з травы жоўты пясок i колы ад калёс: блiшчаць шыны. Пахне дзёгцем. Яна, мусiць, прыпаўзла да маста.

Калi яна выпаўзла на дарогу да Януковых калёс, пачула, як усюды налiп пясок: на рукi, на нажутку, на спаднiцу. Мусiць, яна ўся мокрая ад крывi, i кроў iдзе з-за плячэй, бо там, чуваць, усё злiплася. Каб гэта можна было акруцiць плечы, уцiснуўшы якiм ручнiком...

Яна спачатку ўзялася за кола абедзвюма рукамi - не думала, што можа адразу ўстаць. Стаяла пасля, учапiўшыся ў ляжэйку, а ў вачах круцiлiся зямля i пясок - белы ад сонца, як снег. Яна тады навалiлася на калёсы - на мех, як ашчапiла была iх, - i ў яе адразу перавярнулася ўсё ў грудзях: на тым баку, за калясьмi, ляжаў на дарозе на самым пяску Янук. Ляжаў - галавой сюды, да Насты. У яго быў сiнi лоб i заплюшчаны глыбака, як у ямах, вочы. З галавы звалiлася кепка, i мокрыя сiвыя валасы ўкачалiся ў пясок. Рот у яго быў скрыўлены, як i кожны раз, калi Янук пыкаў вуснамi: хоць што прасiў. Доўгая белая палатняная кашуля ў яго задзёрлася аж на грудзi; босыя, вымытыя ў расе ногi ён падагнуў пад сябе, прыцiснуўшы iмi лейцы, - усё роўна як не пускаючы аднаго каня. Ля ног у яго на пяску бегалi мурашкi.

Яна падумала, што забiлi Янука. Дваiх забiлi: Таню i Янука... Пасля злякнулася: а дзе ж мужчыны? Павярнуўшы, нямогучы, галаву, каб глянуць уперад на дарогу, яна ўбачыла на зямлi Янукову белую кабылу. Кабыла ляжала ў аглобнях, адкiнуўшы галаву, як завалiлася ўсё роўна ў баразне.

Наперадзе нiкога не было вiдаць: нi Боганчыка з жарабком, нi Панка, нi самога Махоркi, нi iхнiх вазоў... Вiсеў толькi пыл над парытай, як зрэзанай чым, дарогай, i ўсюды было цiха.

Калi Наста адхiнулася ад воза, на вочы ёй лучыўся мех, той, на якi яна была аперлася. Мех быў праколаты ля завязкi як нажом: пракалолi, мусiць, немцы, калi выскачылi былi з соснiку... Шырокая ад нажа дзiрка была заткнута сенам, каб не сыпалася на дарогу з меха жыта...

Наста пачула раптам, як у яе зрабiлiся цвёрдыя ногi, змярцвелi.

Яна была клiкнула Махорку...

Махорка не адазваўся, i яна павяла каля сябе вачыма...

Махорка ляжаў нiчком ля Алёшавых калёс, недалёка ад дарогi ў сiўцы. Здалёку быў увесь чорны i, здавалася, гарбаты.

- Мiрон... - клiкнула яна спопаразку i, выпусцiўшы з рук ляжэйку, пайшла дарогай назад да маста - пераступала з нагi на нагу. Апомнiлася, што iдзе, ужо ля Алёшавых калёс. За калёсы яна больш не бралася; стаяла на дарозе i глядзела здалёку на Махорку. Пасля яна ўбачыла, што ляжыць у аглобнях на пяску, процi Махоркi, выпучыўшы жывот, як аб'елася, рабая Танiна кабыла. Танiны калёсы былi перакулены, i з-пад iх не было вiдаць мяхоў...

I Алёшаў конь быў забiты: ляжаў на зямлi за калясьмi; калёсы былi перавернуты ўпоперак дарогi. На жоўтым пяску аж ля самай лагчыны бiў галавой аб зямлю яе, Насцiн, Буланчык, падымаючы ўгару i апускаючы белыя аглобнi яшчэ жыў...

- Дзецi! Дзецi!.. - зноў закрычала яна.

Яна ўжо мiнула масток; iшла, перастаўляючы ногi, - iшла дамоў - i чула, што не можа iсцi: слабее. Пастаiць i зноў iдзе, абыходзячы на дарозе забiтых немцаў: яна баялася ступiць на кроў - на цёмныя мокрыя плямы на пяску.

Думала, iдучы, што ля маста, адкуль стралялi i куды загадваў бегчы Махорка, няма нiдзе партызан - адны бiтыя немцы па ўсiм лагу i па дарозе. Каб былi дзе блiзка партызаны, згледзелi б, што яна iдзе. Але дагэтуль, пакуль яна ляжала ў лагчыне без памяцi, партызаны пайшлi недзе праз Пунiшча на Палiк, не сядзелi на месцы.

За мастом пачыналася гара. Стала горача, не было чым дыхаць. Яна была ўжо ўзышла на гару да палавiны - iшла дарогай назад, адкуль нядаўна ехалi...

Калi яна ўпала на гары на жвiр, пачула, што сунецца ўнiз, да маста ў лагчыну. У вачах стала голае карэнне ад сасны, сухое, чырвонае: вытыркалася з зямлi, дзе асыпаўся пясок...

Чуваць было, як недзе ззаду пачало несцiхана бухаць - рвалiся снарады. Ёй здалося пасля, што гэта б'е галавой аб зямлю Буланчык...

- Дзецi... Дзецi... - клiкнула яна, перавярнуўшыся на плечы.

На яе пасыпалiся зверху зялёныя сасновыя iголкi.

Пасля яна пачула, што слепне. На вочы як усё роўна налiпла сухога павучыння: сцiрай даланёй - не памагае. Загарэлася ўсё ўсярэдзiне...

18

Боганчык бег расцяробам з гары па сухой папарацi i карчах, азiраючыся памiнутне назад, туды, дзе была дарога, i чуў, што робiцца цiха - перастаюць страляць. Толькi яшчэ, бывае, доўга, аж, здаецца, заходзячыся, хлебястаў кулямёт: а-а-а-у-у-у... Нямецкi - ён, Боганчык, пазнаваў.

Ён падумаў, што страляюць усё роўна як некаму ўдагонку... Мусiць, немцы адступiлi за масток на шашу: там зноў было чуваць, як гудзяць машыны.

Ён спатыкаўся, чапляючыся нагамi за карэнне, нагiнаўся, каб не павалiцца, да самай зямлi - чуў тады, як пахне з-пад ног падсохлае гэтым месцам у расцяробе балота: прэлай кiслёй i багульнiкам... Даваенная лiнiя зарасла бярэзнiкам уровень з чалавекам, i Боганчык думаў, што здалёку з гары недзе вiдаць, як кратаюцца кусты ў расцяробе. Ён хацеў збегчы з лiнii, але паабапал быў густы ельнiк - не ўткнуцца.

Ён бег, угрэўшыся, як у лазнi, расшпiлiў сарочку i хватаўся ў дзве рукi за грудзi. У грудзях было горача i суха, нiбы там усё схапiлася агнём; горка стала ў роце на языку... Ён, мусiць, дыхаў з сябе гарачынёй: высахлi i патрэскалiся вусны.

Гарэлi шчокi - накалоў аб яловыя лапкi; муляў ззаду за шыяй мокры i цвёрды, што карына, каўнер - рэзаў як тупым нажом...

Боганчык не помнiў, дзе жарабок з калясьмi i дзе кепка... Чорт з iмi. Жарабок быў скочыў з дарогi ў соснiк... з калясьмi. Забiлi недзе.

Калi ён кацiўся з гары, здавалася, шчапаецца зямля: трашчала ўсё на свеце. Пасля, як ён ускочыў з дарогi i пабег расцяробам, пачуў, што страляюць ля маста i ззаду за паваротам. Ён падумаў, што ля маста трашчаць без сцiханага аўтаматы, што партызаны недзе, чакаючы, прапусцiлi немцаў за паварот i кашанулi адразу i збоку i ззаду ўдоўж па дарозе. Немцы не чакалi iх тут, пад самым гарнiзонам, i iшлi, мусiць, без разведкi за абозам. Адбегшыся, ён падумаў, што трэба завярнуць пад Краснае, пад лог да ракi: у балота на Пунiшча могуць адступiць партызаны; у лесе ж ля маста i на дарозе да самай шашы поўна немцаў... Ён пачуў пасля, што зноў страляюць у расцяробе, i пачаў памiнутне азiрацца...