Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

У Дальве было вiдаць белае пачэсанае бярвенне - ляжала ў некага на гародзе ў спаленым канцы вёскi: яго навазiлi адразу пасля пажару.

Янук пайшоў бы ў вёску, каб не згледзеў, як у лагчыне ля Сушкава падняўся пыл. Калi Янук павярнуўся i глянуў на дарогу, немцы ўжо iшлi дзядзiнцам - па траве. Пярэднiя ехалi на веласiпедах; сядзелi на iх што на плоце, ажаргаўшы жэрдзе; заднiя iшлi пехатой - кучкамi.

Янук доўга стаяў на двары, тады ўзяў падышоў да самых варотцаў i апёрся грудзьмi на частакол. Немцы на яго не глядзелi - нiводзiн не павярнуў галавы. Iшлi запыленыя, як з млыну; Янук згледзеў, што ў тых, якiя ехалi, ажаргаўшы высокiя чорныя веласiпеды, за плячыма былi вiнтоўкi, пазатыканыя белымi, скручанымi ў трубачку анучкамi.

Янук бачыў немцаў першы раз: у Дальве яны яшчэ нi разу не былi, хоць гаварылi, што яны ўжо занялi Краснае. Яму здалося, што ўсюды стала яшчэ горш цiха i ён зусiм нiчога не чуе. Ён стаяў i глядзеў, як яны труць нагамi траву на дзядзiнцы, iдучы, i кураць. Кураць усе да аднаго, нават тыя, што едуць на веласiпедах. Дастаюць папяросы з маленькiх белых блiскучых пачкаў, кiдаючы парожнiя пачкi пад ногi, прыкурваюць, дымяць, усё роўна што пара iдзе ў iх з рота на марозе ў кожнага; здаецца, глытаюць i дым i пыл з-пад ног, пасля плююць у пясок i шпурляюць далёка ад сябе запалкi - аж на двор да школы.

Запахла з дарогi пылам - стаптанай нагамi сухой травой i дымам ад папярос. Дым пахнуў густа i мякка, i ад яго аж круцiла ў носе...

Янук тады адшчапiў кручок у варотцах i выйшаў на дзядзiнец. Стаяў спачатку ў канаторжнiку ля самага частаколу, прыцiснуўшыся, i глядзеў, як да варот паварочваюцца галовы ў пiлотках - немцы пачалi глядзець на яго. Яму здалося, што яны пайшлi блiжэй, ля самага частаколу, i тады баяўся, каб не стапталi ногi.

Ён убачыў цяпер, што немцы ўсе ў жоўтых дзягах: i падпяразаны шырокiмi жоўтымi дзягамi, i плечы ў iх пераматаны, што ў коней, жоўтымi набераткамi, i вiнтоўкi ў iх кароткiя i жоўтыя... Самi толькi сiвыя ад пылу i ўсе дробныя i маладыя, маладзей за мужчын у вёсцы. Яны ўсё iшлi i iшлi без аддухi, пасля зноў ехалi на веласiпедах i курылi, кiдаючы акуркi яму аж пад ногi.

Янук тады выйшаў на сцежку процi варот. Згледзеў адразу, што немцы абыходзяць яго. Ён тады стаў стукаць пальцам сабе ў грудзi, пасля выцягнуў руку:

- Т-тваю маць...

Немцы абыходзiлi яго, азiраючыся i скалячы зубы: нешта гаварылi...

- Тваю м-маць... - запыкаў ён зноў вуснамi, здалося, аж сам пачуў, i паказваў пальцам на папяросы.

Немцы сталi яшчэ больш выскаляцца - што сабакi - i стукалi яго рукамi па плячы...

- Т-тваю маць... - пыкаў i пыкаў ён вуснамi.

Пасля ён убачыў, як да варот пад'ехалi два немцы на веласiпедах. Першы, маладзенькi i чорненькi, увесь у блiскучых гузiках спераду на грудзях, саскочыў з веласiпеда i скоранька паставiў яго ля частаколу - Янук падумаў адразу, што немец будзе нечага заходзiцца ў школу. Другi немец, такi ж малады, у галiфэ i блiскучых ботах - гузiкаў на грудзях у яго было менш, толькi саставiў нагу на зямлю: апёрся, трымаючыся рукамi за руль, што за рогi.

Пасля першы, што саскочыў з веласiпеда, падбег да яго, Янука, i паказаў рукой на галаву - у немца краталiся скiвiцы, вiдаць, загаварыў. Тады зноў паказаў на галаву - адной i другой рукой.

Янук падумаў, што немец хоча, каб ён здзеў з галавы шлём, - у яго быў надзеты шлём з задзёртымi i зашпiленымi збоку на гузiкi вушамi, з пупам наверсе i з цвёрдым брылём. Новы яшчэ шлём, Пiлiп прынёс яго летась зiмой з фiнскай вайны.

Янук хацеў здзець шлём - немцы не любяць, калi з iмi стаiш у шапцы, нават задзёр рукi, як пачуў, што шлём у яго раптам схапiлi з галавы рванулi, тузануўшы за валасы. Пасля немец, сцiснуўшы ў жменi шлём, што мыш тырчаў толькi адзiн пуп: уперад, - панёс яго да варотцаў, усё роўна як нёс куды на двор. Падышоўшы да варотцаў, ён паклаў яго зверху на частаколiну пупам, выхапiў аднекуль, Янук не згледзеў адкуль, белы шырокi кiнжал i секануў з-за вуха. Пуп адскочыў далёка на двор на траву, у канаторжнiк, што галава ў курчацi з калодкi ў трэскi на дрывотнi... Шлём упаў з варотцаў у дзядзеўнiк ля Януковай босай нагi. Зверху, з растапыранай дзiркi, выехала белая вата.

Галава ў Янука сашмыкнулася з рук: ссунулiся, мусiць, з калень локцi, самлеўшы, i ён кiўнуўся на возе, як спрасоння. Калi ён выпрастаўся, убачыў, што былi ўжо за мастом у лагчыне i што наперадзе пагналi коней - адна Танiна рабая кабыла стаiць на месцы ў самым пяску. Пасля ён убачыў, як бег нечага назад, кiнуўшы каня, Махорка, i падумаў, што ён, Янук, ехаў, гледзячы ўвесь час у зямлю, i не ведае цяпер, што робiцца наперадзе. Махорка нешта крычаў, але не яму, бо не глядзеў на яго, - махаў усё рукамi некаму ззаду: мусiць, Насце. Махоркаў конь стаяў уперадзе пасярод дарогi, пад гарой - гроб пад сябе ўсiмi чатырма нагамi пясок, што коўзаўся непадкаваны на лёдзе.

Тады Янук пачуў, як недзе далёка, што пад зямлёй, загрукаў гром - гром Янук чуў кожны раз - i ўбачыў уперадзе ў лагчыне поўны соснiк немцаў - аж кiшыць: бягуць ад маста некуды ў балота, мiнаючы абоз. Янук хацеў быў саскочыць з калёс напярэймы Махорку, але пачуў, што не слухае зусiм спiна ў самым крыжы i абвялi рукi - матаюцца, што цэп ля цапiльна. Стала цяжка дыхаць, гнула ў крук, што пад сырой вязкай сена на балоце; зрабiлася цёпла ў паяснiцы, пасля яе сцяло як жалезным абручом... Запякло ў крыжы, нiбы ён, Янук, лёг дома на голай печы на спiну.

Калi Махорка мiнуў яго, Януковы, калёсы, Янук убачыў, як наперадзе коцiцца з-пад гары, што бурда, ад сваiх калёс Iван Боганчык, кiнуўшы жарабка. Коцiцца ўнiз дарогай пад самыя ногi Танiнай кабыле, увесь у пяску, сiвы, не пазнаць. Вiдаць толькi яго чорная валасатая галава i чорная барада - не ўкачаў у пясок, падымаў ад зямлi.

Янук павярнуў галаву, каб убачыць, дзе цяпер Махорка, - Махоркi ён не згледзеў; пасля зiрнуў зноў уперад на дарогу - Боганчыка нiдзе не было. Не было вiдаць i яго жарабка з возам - коўзаўся толькi па пяску на дарозе на адным месцы Махоркаў конь i стаяла рабая Танiна кабыла, не сышла з месца. Янук убачыў яшчэ, што яго конь падышоў да самых Танiных калёс i варочае ў бакi галавой. На калёсах уперадзе не было вiдаць Танi: яе, мусiць, схапiла далоў Наста - мiгнулася была ўваччу, падбягаючы да воза... Тады ён падумаў, што ззаду ля маста страляюць, бо там грукае, як гром, i адтуль бягуць соснiкам немцы; падумаў яшчэ, што страляюць i немцы з балота па дарозе, бо хмылiцца конь, гледзячы туды i хаваючы вушы пад грыву.

Янук зноў павярнуў галаву, каб убачыць, дзе Махорка, - той падбяжыць, паможа злезцi з мяхоў, бо могуць забiць немцы, калi страляюць сюды з балота...

Запахла аднекуль дымам - сухiмi сасновымi лапкамi. Закруцiлася, аж зазвiнела ў галаве, што зiмой на печы ад чаду; пад грудзi падвярнула блага. Ён зусiм не чуў ног...

Калi ён яшчэ раз аглянуўся да маста, згледзеў недалёка ад дарогi ў лагчыне ў траве Алёшу - мiгнуўся ў вачах...

- Ёска... Ёска... Тваю маць... - замычаў ён, выцягнуўшы ўперад шыю...

Яму здалося раптам, што ён пачуў сябе, як i тады, даўней, калi яшчэ не спаў на сырой зямлi на прызбе... Ён глянуў быў на свае рукi... Яны, мусiць, аднялiся, раз не служаць. Калi тое было, як ён заснуў на прызбе, а рукi аднялiся аж цяпер. Яны былi што чужыя - цяжкiя, доўгiя, i ляжалi, здавалася, не на возе, а недзе далёка на зямлi.

Яму было здалося, што ён яшчэ раз убачыў Алёшу ў лагчыне. Падумаў тады, што Колечка яго недзе далёка, на Палiку. На Палiку i сын Пiлiп з яго, Януковай, нявесткай...

Пасля яму моцна стукнула ў галаву. Здалося, секанулi кiнжалам зверху па цеменi - адсеклi пуп у шлёме...

Стала холадна-холадна ўсяму...

Яму здалося яшчэ, што ён iдзе дамоў у Дальву з Карчаватак ззаду за санямi: вазiлi цэлы дзень з балота сена, усёй вёскай.

Падводы расцягнулiся наперадзе па сушкоўскiм баку - скрыпяць толькi па снезе гружоныя санi. Ён усё чуе, нiбыта i не засынаў на халоднай прызбе, i пазнае, як скрыпяць развалы - ценка i лёгка: яны кароткiя, на iх i пад парубень надта добра не ўскiнеш, няма дзе акруцiцца; кладучы воз, стаiш, як на пнi... Лагожы, здаецца, дзяруць снег; цяжкiя, з шырокiмi новымi палазамi, акутымi яшчэ ўвосень у калгаснай кузнi тоўстай iржавай шынай, яны, звальваючыся з тору ў цалiк, лезуць да зямлi i аж равуць па цвёрдай убiтай дарозе, сунучы перад сабой камкi снегу... Трашчаць, як рассохшыся, кары з казой; трашчаць бабы, туга надзетыя на капылы, калi нахiнаецца набок воз; трашчаць намарзнi, сцiснутыя з двух бакоў - знiзу i зверху - вязамi; трашчаць аглобнi з намёрзлымi пяньковымi акрутнямi, калi ўпiраюцца ў палазы i выгiнаюцца на павароце; трашчаць вяроўкi пад вазамi - доўга былi распушчаны, на ўсе драбiны; трашчаць, намёрзшы, з сырамцу гужы ў хамуце: туга былi сцягнуты дугi; трашчыць у старым, у абхват, альшэўнiку ля ракi мароз, лопаецца ўвачавiдкi кара; трашчыць, здаецца, уся зямля, намёрзлая аж на тым свеце...

За вазамi не вiдаць коней; iдзе толькi ад iх пара, густая i белая, што дым ад саломы, i сцелецца па зямлi - па снезе. Пара iдзе i з ракi, у тым месцы, дзе крынiца; iдзе i ля берагоў з-пад лёду. Рака прамёрзла ў дно з самай восенi, калi бралi нагалец маразы, i цяпер ад сонца на ёй цьмяна блiшчыць здалёку лёд, шэры i халодны, што камень.