Джон Стейнбек - Гронкi гневу (на белорусском языке)

• Название: Гронкi гневу (на белорусском языке)
• Автор: Джон Стейнбек
• Жанр: Проза

---

- Дзiўна неяк. Я паснедаў у вас, а як зваць мяне, не сказаў, i вы таксама не назвалiся. Я - Том Джоўд.

Старэйшы глянуў на яго i слаба ўсмiхнуўся:

- Ты, вiдаць, у гэтых краях нядаўна?

- Усяго некалькi дзён.

- Так я i думаў. Проста дзiўна - i хутка ж тут адвыкаеш iмя сваё называць... так шмат народу. Адзiн аднаго тут клiчуць проста "прыяцель". Дык вось, сэр, зваць мяне Цiмацi Ўолес, а гэта сын мой - Уiлкi.

- Вельмi прыемна, - сказаў Том. - А вы самi тут даўно?

- Дзесяць месяцаў, - адказаў Уiлкi. - Мы прыбылi сюды ў самым хвасце леташняга патоку бежанцаў. А госпадзi! Ну i часiна была, ну i часiна! Ледзь з голаду не памерлi. - Iх чаравiкi пастуквалi па грунтавой дарозе. Мiма прайшоў грузавiк, поўны людзей, паглыбленых у свае думкi. Яны трымалiся за барты i панура пазiралi на дарогу.

- Гэтыя працуюць на газавую кампанiю, - сказаў Цiмацi. - Добра зарабляюць.

- Я мог бы ўзяць наш грузавiк, - прапанаваў Том.

- Не, не варта. - Цiмацi нахiлiўся i падабраў з зямлi зялёны грэцкi арэх. Калупнуў яго пазногцем i шпурнуў у чорнага дразда, якi сядзеў на драцяной агароджы. Дрозд успырхнуў i, калi арэх праляцеў пад iм, зноў апусцiўся на дрот i пачысцiў дзюбкай блiскучае чорнае пер'е.

Том запытаўся:

- А ў вас машыны няма?

Абодва Ўолесы змоўчалi, i, глянуўшы на iх, Том убачыў збянтэжанасць на iх тварах.

Уiлкi сказаў:

- Туды, дзе мы працуем, недалёка - усяго адна мiля, вось па гэтай дарозе.

Цiмацi сярдзiта загаварыў:

- Не, няма ў нас машыны. Прадалi. Вымушаны былi. Есцi не было чаго, хоць зубы на палiцу кладзi. Працу таксама не маглi знайсцi. А тут кожны тыдзень прыходзяць скупшчыкi. Прыйдзе такi, убачыць, што ты галодны, i бярэцца купiць тваю машыну. I калi ты досыць ужо згаладаўся, ён у цябе яе за бясцэнак купляе. А мы... мы былi ох якiя галодныя. За дзесяць даляраў прадалi. - Цiмацi плюнуў на дарогу.

Уiлкi спакойна сказаў:

- На тым тыднi я ў Бейкерсфiлдзе быў. Бачыў яе... выстаўлена на продаж... стаiць сабе наша машына, а на бiрцы цана - семдзесят даляраў.

- У нас выйсця не было, - зноў загаварыў Цiмацi. - Вырашылi: лепей няхай нас абрабуюць, чым мы iх. Да крадзяжу мы яшчэ не дайшлi, але ох як былi мы блiзка да яго!

Том сказаў:

- А мы, ведаеце, перад ад'ездам чулi, што работы тут да чорта. I яшчэ лiсткi такiя чыталi, у якiх людзей сюды заклiкалi.

- Так, - сказаў Цiмацi, - мы iх таксама чыталi. А работы тут мала. I плата ўвесь час падае. Галава балiць ад думак, як пракармiцца.

- Цяпер жа ў вас праца ёсць, - нагадаў яму Том.

- Ёсць, толькi гэта ненадоўга. Гаспадар у нас добры. Участак у яго невялiкi. Разам з намi працуе. Але ненадоўга ўсё гэта.

Том сказаў:

- Нашто ж вам мяне ўладкоўваць? Утраiх з работай яшчэ хутчэй справiмся. Вы ж самi сабе да горла нож падносiце, чаму так робiце?

Цiмацi пакруцiў галавой:

- Не ведаю. Вiдаць, па дурноце. Мы думалi купiць сабе капелюшы. Толькi наўрад цi ўдасца. Вунь яго ўчастак, направа. Праца выгадная. Трыццаць цэнтаў у гадзiну. I гаспадар добры, з намi па-прыяцельску.

Яны збочылi з дарогi i прайшлi па пасыпанай жвiрам дарожцы цераз невялiкi агародчык; за прысадамi стаялi белы дамок сярод купкi цянiстых дрэў i адрына; за адрынай вiднеўся вiнаграднiк i баваўнянае поле. Калi яны параўнялiся з дамком, сеткаватыя дзверы на ганку грукнулi, i па прыступках спусцiўся загарэлы каржакаваты чалавек у кардонным шлеме. Ён iшоў па двары, падкасваючы на хаду рукавы кашулi. Яго густыя, абсмаленыя сонцам бровы пахмурна ссунулiся. Шчокi былi чырвоныя ад загару.

- Добрага вам ранку, мiстэр Томас, - павiтаўся Цiмацi.

- Добрага, - раздражнёна буркнуў той.

Цiмацi сказаў:

- Гэта Том Джоўд. Можа, вы знойдзеце магчымасць узяць яго на працу?

Гаспадар сярдзiта глянуў на Тома i раптам рагатнуў, але бровы ў яго так i засталiся насупленымi.

- О, вядома, вядома. Я яго вазьму. Я ўсiх, каго хочаце, вазьму. Можа, i цэлую сотню вазьму.

- Мы проста думалi... - прабачлiвым тонам пачаў быў Цiмацi.

Томас перабiў яго:

- Ага, i я таксама думаў. - Ён крута павярнуўся тварам да iх. - Мне трэба з вамi пагаварыць. Я плачу вам трыццаць у гадзiну, так?

- Так, мiстэр Томас... але мы...

- I за трыццаць цэнтаў вы робiце, што мне трэба. - Томас пераплёў пальцы сваiх вялiкiх агрубелых рук.

- Мы стараемся добра працаваць.

- Ну дык вось, хопiць. З сённяшняга дня я плачу вам дваццаць пяць у гадзiну, хочаце - заставайцеся, не хочаце - iдзiце. - Чырвань на яго твары пацямнела ад гневу.

Цiмацi сказаў:

- Мы добра працавалi. Вы самi казалi.

- Казаў. Але цяпер усё так павярнулася, што, здаецца, я не магу наймаць людзей. - Томас глынуў слiну. - Вось слухайце. У мяне шэсцьдзесят пяць акраў зямлi. Пра Асацыяцыю фермераў вы калi-небудзь чулi?

- Ну, вядома, чулi.

- Дык вось, я ў яе ўваходжу. Учора вечарам у нас быў сход. А хто верхаводзiць у Асацыяцыi, ведаеце? Зараз скажу. Заходнi банк. Банку гэтаму належыць ледзь не ўся наша далiна, а што не яго, на тое ён мае вэксалi па пазыках. I ўчора адзiн банкаўскi прадстаўнiк сказаў мне: "Вы плацiце трыццаць цэнтаў у гадзiну. Давядзецца вам збавiць да дваццацi пяцi". Я кажу яму: "У мяне добрыя работнiкi. Такiм не шкада i трыццаць даць". А ён мне: "Не ў гэтым справа. Цяпер устаноўлена плата дваццаць пяць цэнтаў. Калi будзеце плацiць трыццаць, узнiкне незадавальненне. I дарэчы, кажа, вам, напэўна ж, зноў спатрэбiцца пазыка ў наступным годзе пад новы ўраджай, цi ж не так?" - Томас замаўчаў. Ён цяжка i хрыпла дыхаў. - Цяпер ясна? Стаўка - дваццаць пяць цэнтаў - i за гэта дзякуй скажыце.

- Мы старанна працавалi, - разгублена прамовiў Цiмацi.

- Да вас яшчэ не дайшло? Пан Банк наймае дзве тысячы чалавек, а я ўсяго толькi вас траiх. У мяне даўгавыя абавязацельствы. Вось i паварушыце мазгамi. Калi знойдзеце выйсце, я, бог сведка, пярэчыць не буду. Яны мяне ў кут загналi.

Цiмацi пакруцiў галавой:

- Не ведаю, што i казаць.

- Хвiлiнку пачакайце. - Томас шпарка падняўся на ганак. За iм з грукатам зачынiлiся дзверы. Праз момант ён вярнуўся з газетай у руцэ. - Вось, бачылi? Я вам прачытаю. "Грамадзяне, абураныя дзейнасцю чырвоных агiтатараў, спалiлi перасяленчы лагер. Мiнулай ноччу група грамадзян, выведзеная з цярпення агiтацыяй, якая праводзiлася ў мясцовым лагеры перасяленцаў, спалiла датла палаткi i запатрабавала ад агiтатараў пакiнуць нашу акругу".

Том пачаў быў:

- Ага, я... - i раптам асекся i сцiснуў губы.

Томас акуратна склаў газету i засунуў яе ў кiшэню. Ён ужо авалодаў сабой. Спакойна сказаў:

- Людзей гэтых паслала туды Асацыяцыя. Вось я iх i выдаў. I калi там даведаюцца, што я вам сказаў, дык у наступным годзе фермы ў мяне ўжо не будзе.

- Проста розуму не дабяру, што сказаць, - паўтарыў Цiмацi. - Калi там на самай справе былi агiтатары, тады зразумела, чаму ў Асацыяцыi так раз'юшылiся.

Томас сказаў:

- Я даўно да ўсяго гэтага прыглядаюся. Перад кожным знiжэннем платы абавязкова паяўляюцца чырвоныя агiтатары. Абавязкова. Каб на iх чорт, яны завабiлi мяне ў пастку. Дык як, што вы вырашылi? Дваццаць пяць цэнтаў?

Цiмацi апусцiў вочы долу.

- Я згодзен, - вымавiў ён.

- I я, - сказаў Уiлкi.

Том сказаў:

- Ну, здаецца, мне пашанцавала як на першы раз. Канешне, я таксама буду працаваць у вас. Мне адмаўляцца нельга.

Томас выцягнуў з задняй кiшэнi штаноў стракатую шаўковую насоўку i выцер ёю губы i падбародак.

- Проста не ведаю, колькi яшчэ так будзе далей. I як вы толькi ўхiтраецеся сям'ю пракармiць на такiя грошы, не магу зразумець.

- Пакуль працуем - кормiмся, - сказаў Уiлкi. - А вось як работы няма...

Томас глянуў на свой наручны гадзiннiк.

- Ну хадзем, выкапаем канаву. А бог з iм, - раптам сказаў ён рашуча, - так i быць, скажу. Вы жывяце ва ўрадавым лагеры, так?

Цiмацi насцярожыўся.

- Так, сэр.

- I кожны суботнi вечар у вас там танцы?

Уiлкi ўсмiхнуўся:

- А як жа.

- Дык вось што. У наступную суботу будзьце асцярожныя.

Цiмацi раптам ускiнуў галаву i падступiў блiжэй да Томаса.

- Што вы маеце на ўвазе? Я член цэнтральнай камiсii. Я павiнен ведаць.

Томас паглядзеў на яго з асцярогай.

- Нiкому не кажыце, што ад мяне даведалiся.

- А што такое?

- У Асацыяцыi цярпець не могуць гэтых урадавых лагераў. Шэрыфавых падручных туды не пашлеш. Там, я чуў, людзi самi сабе законы пiшуць, i без ордэра нiкога нельга арыштаваць. Дык вось, калi ў вас распачнецца бойка цi там стралянiна, тады да вас заявяцца шэрыфавы падручныя i ачысцяць лагер ад усiх вас.

Цiмацi раптам неяк перамянiўся. Ён расправiў плечы, вочы ў яго сталi халодныя.

- Вы хочаце сказаць, што...

- Толькi нiкому не расказвайце, што ад мяне чулi, - прамовiў Томас з трывогай у голасе. - У суботу вечарам у вашым лагеры выбухне бойка. А шэрыфавы агенты будуць напагатове.

Том недаўменна запытаўся:

- Навошта ўсё гэта? Людзi ж нiкому не перашкаджаюць.

- Я скажу табе навошта, - адказаў Томас. - Людзi ў гэтым лагеры прывыкаюць да чалавечнага абыходжання. А потым трапiць з iх хто ў лагер перасяленцаў, i з iм будзе цяжка справiцца. - Ён зноў сцёр насоўкай пот з твару. - Ну iдзiце, працуйце. Далiбог, дагаварылiся мы з вамi да таго, што я без фермы застануся. Але вы мне як людзi падабаецеся.