Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

Калi яна зноў тузанула мех за рагi, пачула, што не хоча высыпацца ўсё жыта - зашумела, як аб што бляшанае... Яна тузанула за рагi з усёй сiлы. На босыя ногi пасыпалiся зярняты, i сцебануў па лытках завязкамi мех; выпусцiў з рук мяшок Боганчык i адхiнуўся да тыну, што напужаны...

Зiрнуўшы на чужы мех, што поўны стаяў цяпер ля яе, яна згледзела: зверху на жыце ляжыць белая цынкавая бляшанка ад патронаў - уверх дном - i блiшчыць на сонцы на ўвесь двор. З-пад бляшанкi з меха сыпалiся памалу на зямлю зярняты, паўзлi, як мурашкi.

Цёмна раптам стала ў вачах... Наста ступiла была назад, мусiць, каб не павалiцца, бо падкасiлiся ногi...

Убачыла, што праз дым, як разам з ёй адступiўся быў ад меха немец, тады падбег, схапiў бляшанку, перакруцiў яе дагары i клiкнуў немцаў з дрывотнiка. Тыя збеглiся адразу - усе сямёра. Падбеглi ад тыну ўласаўцы. Сiвы немец падаў бляшанку лысаму... Пасля немцы сталi перадаваць яе з рук у рукi. Сiвы немец нагнуўся быў яшчэ да меха, зачэрпнуў рукой жыта i клiкнуў лысага "вэр-вэр...". Да меха падышлi немцы i сталi перасыпаць жыта са жменi ў жменю.

Пасля яны пасталi ўсе, апусцiўшы рукi, i глядзелi на яе - i немцы i ўласаўцы. Ёй стала раптам холадна, бы правалiлася куды пад лёд у ваду, i яна падумала адразу: спаляць вёску...

Пачула была толькi, як сiвы немец, паказваючы на жыта, сказаў кораценька: гут, гут... Яна здагадалася: застрэляць... Усярэдзiне нешта абарвалася, пасля яна, Наста, неяк абмякла ўся... Абмяклi ногi, не трымаюць яе, лезуць, як у балота...

Падумала: няўжо тут, адразу? I калi сiвы немец, махнуў рукой, паказваючы, каб яна iшла да варот, яна падумала: застрэляць ля тыну i будуць страляць ззаду, у плечы...

Яна iшла да варот памалу-памалу - трэба было адрываць ногi ад зямлi... I сама не помнiць, як павярнула на вулiцы ля тыну ў свой канец вёскi i памалу пайшла па сцежцы, чапляючыся нагамi за каменне. На двары ў Мiрона было цiха - немцы маўчалi. Яны будуць страляць на вулiцы: недзе iдуць ззаду. Пасля на двары ў Мiрона зазвiнела бляшанка: бразнула ля свiрна на каменне яе выпусцiлi з рук.

Наста пачула, як яе нешта тузанула спераду за руку... Яна спатыкнулася i ўбачыла: прыступiла мех - не помнiла, што забрала i нясе яго на руцэ перад сабой...

Яна падумала, што жывая яшчэ, i, стаўшы, азiрнулася. Ззаду нiхто не iшоў.

Пачула пасля, як яе аж трасе ўсю - схапiла стужа...

Дома ў хаце не было дзяцей: за сталом - стол стаяў у куце ля акна ад гароду - сядзелi ўласаўцы, апёршыся на грудзi... Наста не бачыла, што яны елi... Не згледзеўшы дзяцей, яна закрычала на ўсю хату. Уласавец, што быў блiжэй да акна ў гарод, паказаў пальцам у шыбiну... У гародзе пад прызбай сядзеў Валодзя з Iрай - трымаў яе на прыпале. Iра, звесiўшы ў яго з калень босыя ногi, махала iмi, дастаючы пад прызбай сухi пясок.

Тады Наста апусцiлася на ложак - села з краю на голую салому i глядзела ў акно за рэчку на пусты i гарачы ад сонца Выганчык. Не чула, як да яе гаварылi, - мусiць, была аглохла. Згледзела пасля, як падышоў да ложка ўласавец, узяў ў яе з рук мех i кiнуў на лаву, што стаяла ля сцяны пад акном ад гароду. Мяшок ссунуўся адразу на падлогу. Тады Наста раптам успомнiла, што ляжала пад лавай, i аж падскочыла...

Пачула, што рагочуць уласаўцы: павылазiлi з-за стала, ходзяць па хаце, гавораць да яе. Яна ўстала з ложка, з саломы, i стаяла, узяўшыся рукамi за брыж.

- Што гэта ў цябе, матка? - яна ўбачыла, як уласавец, той, што паказваў ёй пальцам у шыбiну на дзяцей, паказваў цяпер пад лаву, дзе ляжаў мех.

- Ме-ех... - сказала яна цiха, не пазнаўшы сябе, i падумала, што ўласавец паказвае зусiм не на мяшок.

- А за мехам, матка, што ў цябе? - уласавец прысеў i паказваў пальцам зноў пад лаву. Усё адзiн гаварыў; другiя глядзелi на яго i на яе i маўчалi.

Ёй зноў стала горача ўсёй... Яна не магла павярнуць языком. Падумала, што зноў праз яе спаляць i хату i ўсю вёску. За бляшанку не сталi, а за гэта не прапусцяць...

- Што гэта, матка, мыдла? - уласавец яшчэ больш сагнуўся i глядзеў цяпер, адвярнуўшыся на хату, на яе, Насту.

Тады яна сказала:

- Мыдла, дзеткi, мыдла...

- Га-га-га... - уласаўцы зарагаталi ўсе разам, а той, што паказваў пад лаву, устаў, падышоў да яе i паляпаў па плячы, моцна, аж забалела.

Яна нiяк не магла дагадацца, чаму яны рагочуць. Вадзiла толькi языком па вуснах i чула, што вусны сухiя, патрэскалiся.

Пад лавай ляжаў тол, цэлая кучка. Як склалi яго лунiнцы, прынёсшы ў хату парашут, так тол i ляжаў. Забылiся забраць... Яна хацела яго прыняць з вачэй, закапаць у гародчыку пад прызбай, але забылася. I цяпер ён ляжаў, складзены роўненька ў ладнай кучцы, - адзiн кавалак прылiп да падлогi воддаль, ледзь не ля самага стала, ля ножкi... Жоўты i гладкi, як аскоблены, ён быў падобны якраз на кавалак сырога мыла, якое куплялi да вайны ў вёсцы ў краме...

- Га-га-га... Маладзец матка... - рагаталi i рагаталi на ўсю хату ўласаўцы.

Пасля яна пачула, як расчынiлiся дзверы - рыпелi доўга, не сцiхаючы: iх адчынялi памалу, на ўсе рукi, як хто з возам ехаў у хату. Ад яе адбеглiся ўласаўцы, пахапалi вiнтоўкi, што стаялi ля куфра, i выцягнулiся пасярод хаты.

Парог пераступiў яшчэ адзiн уласавец - нiжэйшы за ўсiх, у пiлотцы. Зiрнуўшы на яго, яна ўбачыла неяк, што ў таго былi вялiкiя светлыя бровы. Дзвярэй ён не зачынiў i, выйшаўшы на хату, махнуў нечым белым - паказаў у парог. Уласаўцы, пабраўшы ў рукi вiнтоўкi, усе да аднаго выскачылi за дзверы.

Калi ўласавец у пiлотцы астаўся ў хаце адзiн, Наста агледзела, што ў руцэ ў яго белыя пальчаткi, тонкiя, з воўны, i трымаў ён iх за пульсэтку, сцiснуўшы ў кулаку. На яе, Насту, ён не падымаў вачэй; зрабiў круг па хаце, тады зняў з пляча вiнтоўку i пайшоў сеў на лаву ля акна ў гарод, падкорчыўшы ногi, - боты дасталi якраз да меха. Пад лавай загрукала - Наста здагадалася, што ён пасунуў нагамi кучку толу. Пасля ён круцiў вачмi па хаце: у кутку над сталом па сцяне, дзе вiселi сапсаваныя старыя ходзiкi, не iшлi; пад ложкам, ля печы i ў парозе пад суднiкам - доўга глядзеў туды.

- Все вы бандiты... - загаварыў ён раптам паволi, як п'яны, - ледзь варочаў языком. - Вас всех надо перестрелять... Вон i вон... Солома еще на полу... Чугун с мясом полный... Партiзаны недавно жралi... - ён паказаў вачыма на падлогу ля куфра i ў парог у качарэжнiк; пасля ўзяў паклаў на каленi вiнтоўку, доўга глядзеў на яе, тады пачаў церцi пальцамi.

Наста хацела сказаць, што ля куфра яна клала нанач дзяцей, калi пачалi страляць з Сушкава па вёсцы немцы, - ад таго не мецена яшчэ ў хаце, - i не магла. Глянула была на ўласаўца - ён быў выгалены, чысты i злосны - i сядзела на ложку, не могучы крануцца: у гаршку на прыпечку стаяла мяса, якое яна паставiла была нанач у печ варыць лунiнцам, а тыя доднiцай тады сабралiся i пайшлi не еўшы... Здагадалася цяпер, што ўласаўцы дасталi былi самi гаршчок з печы, i за сталом яны елi мяса - косцi яшчэ ляжаць на абрусе, жоўтыя, як падплятанкi.

- Да что с вамi чiкаться... - уласавец крануўся ўвесь i, закiнуўшы адну на адну, пасунуў далей пад лаву ногi. Пад лавай зноў цiха грукнула. Уласавец быў нагнуўся i зiрнуў на свае боты...

Яна сядзела як нежывая...

Пасля ён узяў паклаў на рог стала белыя пальчаткi з воўны. Дастаў з кiшэнi з фрэнча клубочак нiтак, невялiчкi, з макаўку, такiх жа белых i з воўны, як i пальчаткi. Паклiкаў яе, Насту, - яна злезла з ложка i падышла да яго - i падаў клубочак у рукi, паказаўшы на стол:

- Заделать... i быстро...

Яна ўзяла ў рукi са стала пальчаткi i ўбачыла, што яны новыя i ў адной недароблены вялiкi палец... Адразу ўспомнiла, што ў яе ляжалi ў куфры ў прыскрынку пруткi. Падышла да куфра, падняла века, адчынiла вечка ў прыскрынку. Знайшла пруткi, узяла пальчатку без вялiкага пальца, другую паклала на стол i села ля акна ад вулiцы процi ўласаўца.

Падумала: у каго гэта ў вёсцы былi белыя авечкi? У Махоркi цi не?..

Пруткi калолi ў пальцы, у пупышкi, былi вострыя, i яна нiяк не магла спачатку лучыць у вочка. Убачыла, што дрыжаць рукi; не са страху - яна ўжо не баялася - а, мусiць, ад таго, што нясла цяжкi мех: як жылы расцягнула ўсё роўна.

Калi ўласавец зноў, круцячы на каленях вiнтоўку, сказаў: "Вы все бандiты..." - яна падумала: "Пракалоўся б ты на гэтыя пруткi..." - i тузанула за нiтку.

Беленькi клубочак падскочыў на стале, пасля покнуў на падлогу i пакацiўся ўласаўцу пад ногi - пад лаву...

Уласавец нагнуўся, каб дастаць клубочак, заскроб па падлозе нагамi i зачапiўся за мех.

Пад лавай загрукалi кавалкi толу, моцна, на ўсю хату, - рассыпалася ад нагi ўся кучка...

Наста пачула, як бразнулi, зазвiнеўшы аб стол, пруткi - вывалiлiся з рук.

Уласавец спачатку ўвесь збялеў, што мел; сядзеў, нагнуўшыся, i глядзеў на яе вялiкiмi, як не ў чалавека, вачыма. Пасля, мусiць, здумеўся, бо яна, баба, не баiцца толу, сядзiць, як сядзела, ля стала, i схапiўся абедзвюма рукамi за вiнтоўку, якая ляжала ў яго на каленях. Насце здалося цяпер, што вiнтоўка ў яго ўся белая, аж блiшчыць, i крывая, як сагнутая...

Пасля ўласавец пачаў памалу-памалу ўставаць з лавы, не зводзячы з яе, Насты, вачэй, i маўчаў. Чуваць было толькi, як ён сапе. Яна падумала, што ён возьме адразу i застрэлiць яе. Нiхто не згледзiць i не пачуе...

Калi цяпер бразнула клямка, Наста адразу адвярнулася на хату. Пачула, як на шчоках выступiў халодны пот... У хату ўвайшлi яшчэ два ўласаўцы з Боганчыкам - не тыя, што былi раней. Сталi ля парога, не падыходзiлi да стала. Боганчык прытаiўся ззаду за iмi, як хаваўся за плечы.