Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

Партызаны ехалi праз Дальву ўвесь дзень ад ранiцы, i ўсё чужыя. Янук нiводнага не пазнаў, не пазнаваў i нiхто ў вёсцы. Пасля ехалi i свае, кутузаўцы; тады зноў чужыя. Гэтыя, якiх ён вёз, мусiць, былi апошнiя i ехалi здалёку, бо ў iхняй Дальве мянялi коней, адпусцiўшы дамоў першых падводчыкаў.

Калi Янук уз'ехаў на гару, партызаны селi па двое па баках, пяты, нiжэйшы, ускочыў зноў ззаду на палазкi i стаў крычаць, мусiць, нешта ўсiм, бо махаў рукой. Варочаючы галавой, Янук бачыў, што ў таго з-пад белага башлыка iдзе пара, густая, як з лазнi з дзвярэй.

На гары ўперадзе вiдаць была далёка расцёртая белая дарога, на ёй чорныя падводы i за Рагозiнам чорная дзiда, вострая, што шыла. Неба над лесам аж пералiвалася ад чырванi, рабiлася як агонь - на вялiкi мароз.

Начынала шарэць.

Пасля ў тым баку, дзе быў касцёл, сталi мiльгаць агнi i мiтусiцца, як ад пажару, неба...

Янук згледзеў, як натапырылiся ззаду на санях партызаны i паўставалi на ногi. Яму здалося, што ён пачуў, як уперадзе пачалi страляць: бух-бух...

За Рагозiнам над лесам пацямнела, атухаючы, неба.

Усхапiўшыся на мяхах, Янук убачыў, што стаяць калёсы. Вiднелася. Аднекуль пахла дымам. На дарозе не было туману, i Янук згледзеў, што стаяць адна ля адной усе падводы. Мужчыны сышлiся ў круг каля Мiронавага воза, ля iх была i Наста - махала рукой. Янук здагадаўся: паказвае яму, Януку, каб сядзеў на калёсах, не iшоў да ўсiх. Скора паедуць...

Пасля Наста паказала, каб ён не разбудзiў дзяцей.

10

Махорку зноў снiўся пажар: гарэла Дальва...

Спачатку нехта моцна бiў яму ў акно - у раму - кулаком. Акно было якраз у нагах ля ложка, i Махорка, спопаразку ўскочыўшы, хацеў адразу нагнуцца да шыбы, каб убачыць, хто быў на дварэ. Пасля ён згледзеў, што вiдна ў хаце ў парозе, усё роўна як тапiлася ў печы. Па сцяне ад гароду пад суднiкам i па шырокiх дзвярах бегаў агонь. Ад яго нават быў вiдаць цабэрак, што стаяў у парозе пад лаўкай, i надзежнiк, якi вiсеў на цвiку побач з драўлянай салянкай.

На сцяне ў парозе над дзвярмi калыхаўся дробны разгаты цень ад бэзу ў гародчыку, што быў ад вулiцы.

- Гары-ым!.. - закрычалi на двары. Махорка не пазнаў хто. Ён саскочыў з ложка i падбег да акна ад вулiцы. Над усёй вёскай, ад ракi да загумення, угары было чырвонае неба; унiзе, дзе былi вiдаць у акно чорныя хаты, падымалася белае, як палатно, полымя. Дрыжала, пералiвалася, нагiнаючыся вострым, нiбы ў стозе сена, верхам на загуменне i, здавалася, лiзала, што языком, зверху чорныя стрэхi. Махорка пачуў, што на дварэ стогне вецер, сцёбаючы бэзам па акне, i трашчыць столь, усё роўна як хто ходзiць па хаце...

Ён падбег у парог да печы, зняў вядро, якое вiсела ля самага прыпечка на дроце, i ў парозе пад лаўкай вылiў яшчэ з вядра, нагнуўшы, ваду ў цабэрак. Пасля ўспомнiў, што ён жа ў адных споднiках... Паставiўшы вядро на падлогу, падбег у запечак, дзе на пяколку ляжалi штаны i рубашка.

Прачнулася жонка i бегала па хаце з кутка ў куток: не магла знайсцi сярнiчак запалiць лямпу. Ён крыкнуў, каб яна пабудзiла дзяцей i звязвала ўсё з куфра i з ложка ў пасцiлкi. Выносiць на гародчык не трэба: падыдзе агонь ён, Мiрон, сам прыбяжыць з вёскi...

Калi ў хаце ля стала загарэлася лямпа, Махорка ўгледзеў, што па сцяне ў парозе ўсё роўна бегалi белыя палосы. Схапiўшы вядро, ён выскачыў у сенцы, стукнуўшыся галавой аб вушак.

На двары былi расчынены вароты, i, выбегшы на вулiцу, Махорка пачуў, як яго схапiў вецер i панёс да платоў пад гароды на загуменне. Вулiцай гнала пясок, дзёрла з зямлi i сцёбала па шчоках, што плёткамi ад надзежнiка. Несла гар i дым, не было чым дыхаць, хоць захлынiся...

Махорка падумаў, што вулiцай не падбяжыш i блiзка да агню, i, пераскочыўшы цераз плот, пабег гародамi па раллi. Вясна была сухая, i па гародах, дзе пасеялi бульбу, вецер гнаў пясок, як i на вулiцы, але тут можна было захiнуцца за вуглы.

Махорка ўбачыў, што гарыць у тым канцы вёскi: гараць хаты з двух бакоў вулiцы, гараць пад раку лазнi; агонь перакiнуўся з ветрам на гумны, i занялiся пунi, якiя стаялi на загуменнi далёка ад вёскi.

Ён пазнаў, што гарыць Янук: агонь падымаўся ўгару i лiзаў высокую чорную Янукову дзiкую грушу; i Сяргеiха: яе хата стаяла воддаль ад вулiцы, на гародах...

Чуваць было здалёку, як трашчыць агонь, i, калi вецер зносiў полымя, вiдаць былi з агню на хаце ў Сяргеiхi чырвоныя латы... Крычалi людзi на ўсю вёску; было чуваць, як трашчыць i гудзе агонь.

Да Сяргеiшынай хаты Махорка не падбег: са страхi гнала гародамi салому з агнём, i ад дыму не было як дыхаць. Пераскочыўшы цераз тын, Махорка спынiўся ў вулачцы - доўгай i шырокай, якая вяла з вулiцы да Сяргеiшынай хаты i была абгароджана з двух бакоў высокiм тынам. Вулачка была i па той бок вулiцы, пад раку: дзялiла вёску на два канцы...

У вулачцы ля Сяргеiшынай студнi стаяла пажарная, прывезеная з фермы, з доўгiмi чырвонымi драўлянымi ручкамi. Ад пажарнай на двор да хаты цягнулася доўгая i чорная намоклая брызентавая кiшка... Другая, таўсцейшая, была спушчана ў студню... Ля пажарнай не было людзей, i Махорка падумаў, што ў Сяргеiхi ў студнi кончылася вада...

Калi яго пачалi тоўхаць у вулачцы людзi, ён убачыў, што ўсе з вёдрамi бягуць на вулiцу, i пабег з усiмi, кашляючы ад дыму i чапляючыся парожнiм вядром за тын.

Людзi з вёдрамi беглi на аселiцу - да ракi... На вулiцы дыхнула ў твар гарачым дымам ад саломы - Махорка адвярнуў галаву i захiнуўся рукой. Убачыў на пяску ля тыну растрэсенае белае пер'е i нечыя звязаныя ў пасцiлкi падушкi. Пад ногi трапiла белая вялiкая мiска - ляжала ўверх дном, i ён, паслiзнуўшыся, чуць устаяў на нагах. Тады згледзеў на вулiцы ля Янука мужчын i падумаў, што там можна захлынуцца. Пасля пачуў, як крычалi мужчыны:

- Бусак бяры!.. Бусак!..

- Пасцiлкi мачы!..

- Вёдры, вёдры парожныя!..

- Не круцiся, маць тваю так!.. Згарыш...

- Дзяцей, дзяцей на аселiцу адвядзi... Што стала як укопаная... Не лезь у агонь, здурнела...

- Вады... Не стой разявiўшыся...

Бегучы аселiцай да ракi, Махорка пачуў, што вецер дзьме не ўздоўж вулiцы, а наўскос - з-за ракi на загуменне. Падумаў, што агонь можна не пусцiць у свой канец вёскi за вулачку...

Да ракi ў лагчыну цягнула дым, ён вiсеў у аселiцы, як туман, не баючыся ветру, i ад агню быў чырвоны, як глiна. Ад агню было вiдна далёка за ракой на Выганчыку i на лагах.

Гарэў увесь канец вёскi - начыста. Там, дзе паабапал вулiцы былi хаты, угару падымалася чырвонае полымя шырокiмi языкамi, што пасцiлкi... Калi рваў вецер, чырвоныя языкi даставалi адзiн аднаго i слалiся на зямлю, як падмятаючы вулiцу.

Завярнуўшыся назад, Махорка падумаў, што трэба бегчы на вулiцу, туды, дзе крычаць мужчыны, бо там самы вялiкi агонь пад Януковай дзiчкай...

Ён убачыў, што зачэрпнуў адной гразi - чэрпаў з берага - i нясе ў вядры. Чуваць, як плюхаецца гразь, аж пырскi лiпнуць на шчокi... Ён выцер вочы чыстай рукой i згледзеў тады, як у канцы вулачкi займаўся агнём Сяргеiшын свiран - гарэла страха. Свiран стаяў якраз упоперак да вулачкi, i агонь ад яго мог перайсцi на Панкову хату - на другi канец вёскi...

Махорка пачуў, як яму адразу заняло дыхаць. Ён бег вулачкай да Сяргеiхi на двор як толькi мог, збiваючы з ног баб з вёдрамi ў руках. Крычаў, каб яны беглi за iм, i бабы - у вулачцы насiлi ваду адны бабы - завярнулiся следам.

На двары ў Сяргеiхi ён кiнуў вядро з гразёю пад прызбу i ўскочыў на вярсту дроў, што была складзена ўровень з тынам. Стоячы на дрывах, ён намацаў на страсе лату, якой была прыцiснута салома. Па страсе ўгару было лёгка iсцi, што па раллi на гародзе, i ён падымаўся на самы верх на адных нагах. На яго дыхнула гарачым дымам здалёку з вулiцы; здалося, гарыць рубашка. Ён тады стаў на каленi, пасля лёг на страху ад двара - пад вецер. На страсе зверху тлела салома - не магла адразу заняцца агнём: злежалася. Калi рваў вецер, па саломе бегаў дробны агеньчык - з месца на месца.

- Вады!.. Пяску падайце!.. Пяску!.. - закрычаў Махорка i пачаў зграбаць голымi рукамi зверху са страхi салому з агнём i кiдаць на гарод.

Вецер хапаў з-пад рук кавалкi моху i кацiў iх з iскрамi па ўсёй страсе...

Тады Махорка, учарэпiўшыся рукамi за лату на вiльчыку, каб не паляцець са страхi, стаў таптаць салому нагамi, там, дзе скакаў агонь.

Пачуў, што закасалiся па каленi калошы ў штанах i пячэ ў лыткi.

- Вады!.. - крычаў ён i чуў, што на двары кашляў Панок: прыбеглi мужчыны.

Пасля ён убачыў, што яму з вулачкi з зямлi падаюць вядро з вадой. Ён не мог яго дастаць i крыкнуў, каб падалi, стаўшы на плот.

Не давала дыхаць, бiў кашаль; на самай сярэдзiне на вiльчыку занялася агнём салома: бралася гарэць страха.

Махорка бачыў, як у агнi корчыцца i чарнее салома... Калi рваў вецер, ля ног, там, дзе скакала полымя, чырванела яма. Страха можа прагарэць, агонь возьме яе з сярэдзiны, i яна тады загарыцца адразу ўся. Вецер панясе iскры да Панка на двор... Зоймецца другi канец вёскi...

- Пасцiлкi мачыце!.. - крыкнуў ён i папярхнуўся. Пасля крыкнуў, каб з зямлi лезлi людзi, бо адзiн ён не дасць рады.

Але нiхто не лез на страху, кашляў толькi ўнiзе ля плота Панок.

Тады Махорка, намацаўшы нiжэй на страсе латы, апусцiўся i пачаў таптаць нагамi агонь у ямiне. З ямы паляцелi iскры i салома з агнём.