Иван Пташников - Тартак (на белорусском языке)

• Название: Тартак (на белорусском языке)
• Автор: Иван Пташников
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

На гародах Алёша пачуў, як закрычала дома на ўсю хату мацi. Аглянуўшыся, убачыў, што ходзiць па двары ля дрывотнiка бацька.

Ногi ў дзеравяшках чаплялiся за раллю, i Алёша, скiнуўшы iх, пабег босы сцежкай, дзе ляжаў яшчэ латочынамi лёд. Да Насты было далёка.

Вярнуўшыся з вёскi, ён сядзеў у гародзе пад прызбай i чуў, як крычала, стогнучы, у хаце мацi. Яго тады брала злосць на Насту: не можа нiчым памагчы. Бегай толькi па яе босы гародамi, язык высалапiўшы... Цягнулася, чапляючы нагу за нагу па загароддзi, што нежывая, i ўсё правiлася: печ праз яго кiнула, не засланiўшы. Ён мiнуў яе i пабег, хай сунецца, як качарга.

У хату ён пабаяўся пайсцi. Бацькi на двары не было, i ён, адшчапiўшы ў гарод пад раку варотцы, зноў пайшоў да качэляў. Яны стаялi цяпер адны пад хатай, i ад iх пахла смалой. Ён прыхiнуўся да слупа i доўга стаяў, гледзячы ў гарод за раку, дзе на Выганчыку ў альшэўнiку ляжаў яшчэ снег.

Калi закрычала мацi моцна i прарэзлiва, ён кулём кiнуўся ў сенцы, але ў хату яго не ўпусцiла Наста: стала на парозе, мусiць, угледзела, як ён пабег з гароду, i выпхнула з сеначак.

Пасля прагнала з двара:

- Каб мае вочы цябе не вiдзiлi... Гуляў не можа знайсцi. Ад вуглоў не ступiць, як на прывязi...

Правячыся, яна вярнулася ў хату.

Алёша зноў пералез цераз плот i пайшоў пад прызбу.

За Выганчыкам, дзе ляжаў у кустах снег, на грэблi хавалiся падводы.

Партызаны паехалi аж цяпер, доўга нечага стаялi ў вёсцы.

Над Выганчыкам папаўзлi па небе хмары, рэдка, кучкамi, бы хто iх раскiдаў сушыць. Схавалася сонца, пачарнела ў гародзе ралля. Зрабiлася нудна. Алёша ўспомнiў, што яму гэтак было нудна, калi бацька вазiў партызан пад Краснае... Здалося, ён i цяпер сядзiць i чакае яго з грэблi.

Кiнула ў стужу, i Алёша зашпiлiў аж уверх на замочак сарочку i схаваў рукi ў кiшэнi ў штаны. Убачыў, як iдзе ад ракi па плоце iхнi рабы кот, памалу, круцячы галавой у бакi. Пасля кот сеў на жэрдцы i доўга глядзеў на яго, Алёшу.

Зноў у хаце закрычала мацi... Алёша быў падскочыў, стукнуўшыся галавой у шалёўку. Пачуў пасля, што крычаць у хаце ценкiм дзяркатым голасам, усё роўна як да iх прыйшла Панiха са сваiм малым i яно заходзiцца ў яе на руках. Было чуваць яшчэ, як гаворыць Наста, моцна, на ўсю хату, мусiць, нечага да мацi, пасля смяецца.

Яго зноў схапiла злосць на Насту: смяе-ецца...

Зноў зайшоўся нехта цененькiм голасам у хаце, голас аж пералiваўся, i гаварыла мацi. Ён адышоўся з-пад акна да плота, па якiм iшоў ад ракi кот. Кот усё нiяк не мог дайсцi да варыўнi: доўга нечага глядзеў на мяжу ў леташнюю траву, паклаўшы на жэрдку выгнуты хвост, што серп. Ля варыўнi яго, Алёшу, i знайшла Наста: падышла, не клiкаўшы, мусiць, праз акно сачыла за iм.

- Iдзi сюды, шашок... - Наста смяялася, папраўляючы на галаве хустку. У хаце аж двое жэўжыкаў... Бацян скiнуў. Iдзi, мацi звала. Авечка... Крывiцца яшчэ нечага на старую бабу... - Наста завярнулася i пайшла на двор.

Ён не стрываў, заплакаў, не ведаючы чаго, i пабег мяжой ля плота пад лог. Убачыў толькi, як скочыў з жэрдкi пад ногi кот, падняўшы дыбам на спiне поўсць, i над самай галавой закiгiкала кнiгаўка - заляцела ад ракi з логу на гарод.

...Ён не спаў усю ноч, не заснуў i ранiцай. Сонца свяцiла ў акно з двара, якраз на сцяну, дзе вiсела маленькае старое люстэрка, i яму, Алёшу, калола ў вочы што вострымi шпiлькамi, дастаючы аж на печы.

У галавах на лучыне кратаўся кот, пацягваўся, выставiўшы ўперад лапы, i Алёша падумаў, што кот варожыць на холад. Чуў пасля, як скрыпiць у хаце ля матчынага ложка калыска на новых лейцах - iх вiў нядаўна бацька, падвешаная да бярозавай жэрдкi, якая прывязана пасярэдзiне да бэлькi. Калыска старая; ля дзiрак, куды зацягнуты новыя лейцы, знаць чорныя плямы: некалi былi клапы, i iх выганялi агнём - лучынай.

Пасля цiха-цiха пачынала пець на ложку ля акна мацi, мусiць, каб не разбудзiць яго, Алёшу.

Люлi... люлi... люля-ясi...

Мацi пела паволi, цягнучы, як i кожны раз, калi садзiлася шыць на машыне цi абразаць на вячэру бульбу. Гэтак яна пела i калi жала ў Кур'янаўшчыне. Згiнаючыся, махала рукой, закладаючы серп, i пела.

Ён любiў, калi мацi пела. Толькi мацi кожны раз пела працяжныя песнi, i яму рабiлася нудна i хацелася плакаць.

Мацi цяпер пела ля акна, як дзе далёка на полi. Яму здалося, што цiха на дварэ i ў хаце; цiха ўсюды, толькi чуваць песня.

...Пабiлiся два Я-ясi.

За якую прычы-ыну?

За красную дзяўчы-ыну.

А дзе тая дзяўчы-ына?

Калода забi-iла.

А дзе тая кало-ода?

Чэрвi патачы-ылi.

А дзе тыя чэ-эрвi?

Куры паздзяўба-алi.

А дзе тыя ку-уры?

Каршуны падра-алi.

А дзе тыя каршу-уны?

За мора паляце-елi.

А дзе тое мо-ора?

Краскамi пара-асло...

Ён падняўся, апёршыся на локаць, убачыў, што мацi ляжыць на ложку, накрыўшыся па шыю. Вiдаць толькi з-пад пасцiлкi яе голая рука: мацi ўзялася за бераг калыскi. Зыбае пад песню, а сама глядзiць угару, некуды ў столь, закiнуўшы галаву.

А дзе тыя кра-аскi?

Дзевачкi парва-алi,

А дзе тыя дзе-еўкi?

Хлопцы замуж пабра-алi.

А дзе тыя хло-опцы?

На вайну забра-алi.

А дзе тая ва-айна?

Пасярод кучы...

Ехаў пан - растапта-аў...

Бег сабачка - пахлябта-аў...

Мацi доўга пасля маўчыць, гледзячы ў столь i не прымаючы рукi з калыскi...

Тады прыходзiць з двара бацька - Алёша не чуе, калi ён адчыняе дзверы, - iдзе да калыскi, бярэцца рукой угары за лейцы, дзе яны перавязаны аборай па пасцiлцы.

- Дзе гэта ўсю ноч гарэла? - мацi пытаецца зноў цiха, усё роўна як пяе. - Якраз на ферму... На Карчаваткi недзе... Зарыва было на ўсё неба. У акно добра вiдаць...

- Даўгынава бралi... Жалязняк... - бацька падыходзiць да ложка блiжэй. - Юзюк яшчэ з падвод не вярнуўся...

Мацi, не прымаючы рукi з калыскi, паварочваецца на хату, паклаўшы галаву на падушку ў другiм месцы, i пачынае пець яшчэ цiшэй:

...Люлi... люлi... люля-ясi...

Бацька, пастаяўшы, iдзе ў парог...

Сонца заходзiць, мусiць, за варыўню, за страху, не лезе ўжо ў вочы. Цямнее ў хаце; зноў пачынаюць злiпацца павечкi. Здаецца, Алёша сам у калысцы i яго калыша мацi: з боку - на бок, з боку - на бок...

Калыска раптам становiцца, не чуваць трасанiны, мусiць, мацi прыняла руку, кiнуўшы калыхаць, i клiча - будзiць: пара праганяць у поле карову. Клiча моцна, на ўвесь голас...

Алёша адплюшчыў вочы i спопаразку падскочыў на мяхах...

Ля калёс апёрлася на ляжэйку Наста - будзiла.

Зайшло сонца. Калёсы стаялi ля ракi на чорным, парытым выгане. Здавалася, выган пааралi плугамi трактары: знаць сляды ад гусенiц. Глянуўшы ўперад, Алёша ўбачыў, што стаяць усе падводы.

Аднекуль пахла дымам - прыпаленымi сасновымi лапкамi; уперадзе, у альшэўнiку, па каменнi, мусiць, шваргатала рака.

Насту паклiкалi мужчыны, i Алёша тады ссунуўся з мяхоў на зямлю, на сухую траву: калолася ў ногi.

Ля ракi ён пачуў, што падняўся вецер: у альшэўнiку на беразе шапацела лiсце. Пасля вецер падзьмуў у шчокi, баючыся, як на рану.

Там, дзе закацiлася сонца, неба ля самай зямлi стала белае як снег; угары яно было сiвое, што замурзанае, бы хто павёў па iм памялом, злазiўшы ў печ i падмёўшы попел. Высака над самай галавой жаўцела паласа, як раскручанае з трубы нявыбеленае палатно: угары на рэдкую смугу, мусiць, яшчэ свяцiла сонца. Далёка на ўсходзе над лесам слалася чорная хмара, усё роўна як там збiралася на дождж.

Алёша адразу ўспомнiў, дзе яны: ззаду за падводамi стаялi лiпы, заступаючы поле. Высокiя, старыя, яны раслi пад канец Завiшына ля саду, ён ведаў. Ля саду яшчэ была малочная; ён з бацькам перад вайной раз быў звазiў сюды малако: два бiтоны на калёсах з драбiнкамi. З дому сюды дванаццаць кiламетраў.

Малочная стаяла ля самай ракi - пабеленая знадворку, яна была вiдаць далёка з поля.

Цяпер малочнай не было. Там, дзе яна некалi стаяла, вiўся па зямлi дым на ўсiм двары, цiха, як вечарам на старым вогнiшчы.

Глянуўшы пад сад, Алёша ўбачыў вёску - белыя печы. Яны тырчалi на гародах ля платоў неяк зусiм блiзка адна ля адной, i iх было многа.

Ён убачыў яшчэ, што ўсе падводчыкi зноў сышлiся ў кучку ля Танiнага воза i маўчаць, гледзячы на гароды.

У тым баку, дзе была вёска, - белыя печы, стаяла зацiш: каб скрыпнулi вароты цi асвер. Ад саду на печы падаў доўгi шырокi цень; пачынала цямнець, i печы ад таго рабiлiся яшчэ больш белыя, як пабеленыя перад святам.

Алёша падумаў, што Завiшына спалiлi i што нiдзе не вiдаць людзей: нi душы.

- На той бок... У лес... Стаiм на вiду... - загаманiў Махорка, паказваючы пугаўём за раку.

Захроп уперадзе Боганчыкаў сiвы, у яблыкi, жарабок, пачуўшы, мусiць, ваду, i забразгаў цуглямi. Заiрзала Панкова кабыла, мiнаючы Махоркавы калёсы i пручыся да ракi: была няпоеная. За кабылай пабег Панок.

Было чуваць, як крычаў Боганчык:

- Но-о... Падлы кавалак...

Боганчык крычаў, прысядаючы аж да зямлi, што ўсё роўна хапаўся за балючы жывот: цягнуў за лейцы. Пасля ўскулiўся на воз на мяхi... Алёша пачуў, як бултыхнуў у ваду пярэднiмi нагамi жарабок i як зноў закрычаў Боганчык.

Жарабок задзёр галаву, пасля што ўвалiўся ў яму. Схавалiся з вачэй калёсы; вiдаць быў толькi сам Боганчык, стаў на мяхах на ногi. Жарабок, чуваць было, захроп - пiў, захлынаючыся, тады - Алёша ўбачыў - упёрся ў хамут i пайшоў на сярэдзiну ракi. Пасярод ракi вада заняла яму па бруха; схавалiся ў вадзе колы. Боганчык стаяў на мяхах, выцiраючыся рукавом шмараваў па чорнай барадзе. Дайшоўшы да берага, жарабок стаў i, нагнуўшы галаву, зноў пачаў пiць...