К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

• Название: Змагарныя дарогi (на белорусском языке)
• Автор: К Акула
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

* Слухаюся, гер фэльдфэбэль! (ням.)

- Нinliegen!* - крыкнулi абодва немцы й прыляглi да зямлi.

* Кладзiся! (ням.)

Сянькевiч, з маланкавай хуткасьцю пастанавiўшы выкарыстаць момант, прасiў Бога, каб дадаў сiлы ў нагах. Ён нырцом кiнуўся праз узрывы й енк снарадаў. Толькi пасьля Вiктар мяркаваў, што амэрыканцы, пабачыўшы, як два немцы вялi нейкую цывiльную асобу на расстрэл, наўмысьля адкрылi агонь з мiнамётаў. Так i не спасьцярог, што сталася з двумя жаўнерамi, якiя мелi быць ягонымi экзекутарамi - цi засталiся ляжаць, цi даганялi, цi былi пакалечаныя амэрыканскiм агнём. Адышоў кiлямэтры тры ў кiрунку гор. Быў у такiм стане фiзычнага й духоўнага напружаньня, што ўсё навокал пачало здавацца яму паўрэальным. Два разы стаяў на парозе сьмерцi й выратаваўся. Сьведамасьць адмаўлялася гэтаму верыць. Замiж таго, каб цяпер узяць нейкiя меры асьцярожнасьцi, каб зрабiць выснавы, паставiць тую кропку над "i", Сянькевiч, быццам наўмысьля, яшчэ раз выклiкаў на выпрабаваньне свой лёс. Тое, што зь iм нядаўна два разы сталася, выдавалася яму па-за межамi ўсялякай заканамернасьцi, рэальнасьцi, навет лёгiкi. Быццам учадзелы, колiшнi менскi кадэт цяпер зусiм, як кажуць, не шманаў, што зь iм далей будзе. Iшоў наперад i ня ведаў куды, быццам у iмгле...

На падыходзе да ракi перад Вiктарам раптоўна вырасла зялёная замурзаная фiгура старога жаўнера.

- Гальт! - крычаў немец. - Куды йдзеш?

Удаючы маладога француза, што крыху ведае нямецкую мову, Вiктар тлумачыў немцу, што амэрыканцы разьбiлi ягоную вёску, забiлi сваякоў i што ён проста ўцякае ад небясьпекi. Стары, здавалася, паверыў, тым больш што нядаўна бачыў пажар у тым кiрунку, адкуль зьявiўся Сянькевiч. Ён ня толькi не затрымаў хлапца, але яшчэ перасьцярог яго, сказаўшы, што той ходзiць па самай лiнii фронту. Вiктар падзякаваў старому й пайшоў да рэчкi. Была гэта рака Дуб, у гэтым месцы даволi шырокая. Доўга не думаючы, Вiктар кiнуўся ў ваду й перабраўся на другi бок. Невядома чаму здавалася яму, што ўжо нiякая небясьпека аднiкуль не пагражала.

Там-сям уздоўж рачной далiны чуваць былi стрэлы, недзе ў гарах сакатала аўтаматычная зброя. Вiктар, сеўшы пад дрэвам, распрануўся, павыкручваў ваду з вопраткi, павылiваў яе з чаравiкаў. Адпачываў мо паўгадзiны, пасьля пайшоў пад горы. Заглыбiўся ў гушчар лесу i, прымасьцiўшыся сяк-так пад кустом, заснуў. Ноччу прачынаўся ад грукату артылерыi, што была вельмi актыўнай. Падпоўзшы пад вялiзны дуб, прасядзеў там да абеду наступнага дня.

Устаўшы, пайшоў шукаць яды. З другога боку гары знайшоў некалькi дзiчак-iгруш i так добра "паабедаў". Калi артылерыя зусiм сьцiхла, Сянькевiч зноў наважыўся йсьцi шукаць недзе прытулку. Адылi гэтым разам юнак цьвёрда пастанавiў трымацца воддаль ад будынкаў, перш асачыць, цi няма немцаў. Калi з узбочча гары заўважыў хаты, наважыў завярнуць назад i абгледзець лепш ваколiцу. Скруцiўшы направа, зрабiў пару кiлямэтраў i наткнуўся на пустыя нямецкiя вакопы. Усё паказвала на тое, што тут нядаўна было войска й што насьпех адсюль уцяклi. Параскiдваныя навокал валялiся шлёмы, шынялi, кацялкi, амунiцыя. У адным месцы знайшоў Вiктар кавалак размяклага хлеба, якi спажыў зь вялiкiм смакам.

Адышоўшы крыху ад вакопаў, ён наткнуўся на вялiкую яму. Пачаў шукаць у памяцi й прыгадаў старога маскаля, якi некалi расказваў пра яму, у якую трэба было-б уцякаць на выпадак небясьпекi. Гэта-ж i была тая яма, каля якой знаходзiлася некаторы час уся група Грамыкi. Вiктар прыгледзеўся ўважней i навет распазнаў некаторыя раней знаёмыя месцы. Калi так, то побач i была тая вёска, што на працягу колькiх дзён утрымоўвала харчамi Грамыкавых людзей.

Да вушэй Вiктара Сянькевiча дабеглi нейкiя зусiм новыя, даўно ўжо нячутыя iм гукi: вясёлы сьмех i сьпеў дзяўчат, радасны гоман, шум матораў... Хлапец мяркаваў, што ў вёсцы, напэўна, ужо ёсьць амэрыканцы, й неадкладна туды накiраваўся. Навакольле было зрытае бомбамi. Пад дрэвамi зусiм неспадзявана Вiктар спасьцярог француза, якi, седзячы, здаецца, драмаў з аўтаматычным пiсталетам на жываце, i якога распазнаў як колiшняга шэфа, што апекаваўся групай Грамыкi.

- Моnsieur!* - гукнуў Вiктар. Той ускочыў, быццам падпалены агнём, наставiўшы на Вiктара аўтамат.

* Месье! (франц.)

- Аllemagne?*

* Немец? (франц.)

- No, non Allemagne!* - станоўка й шчыра запярэчыў аброслы барадой, аблеплены балотам, галодны юнак. Француз ня мог прыгадаць Вiктара, калi той стараўся давесьцi, што ён належаў некалi да групы беларусаў, якiмi апекавалася суседняя вёска й гэты самы "мусье". Ня дзiва, бо раней чалавек быў у нямецкай вайсковай вопратцы, а цяпер - у цывiльнай. "Мусье" завёў Вiктара ў крайнюю хату да маладой жанчыны й папрасiў, каб накармiла яго. Вiктар чакаў хвiлiн пятнаццаць. На стале зьявiўся белы хлеб, а да яго - яечня, вiно, фрукты. Галодны й фiзычна зусiм вычарпаны юнак ня ведаў, на што перш кiнуцца. Выпiў шклянку вiна й адразу асалавеў. Страўнiк, што да гэтага часу працаваў на слiмаках i дзiчках, быў зусiм зьбянтэжаны ад прыплыву чырвонай вадкасьцi, што давала ўздым i цяплыню.

* Не, ня немец! (франц.)

Добра пад'еўшы, Вiктар аж па пояс згiнаўся ў падзяках шчодрай гаспадынi. Яна перадала госьця ў рукi карлаватаму, з вялiкiм кругленькiм пузам, старэйшаму дзядзьку, што, здавалася, ня йшоў на кароценькiх ножках, а кацiўся, быццам бочачка. Той павёў Сянькевiча да амэрыканцаў, якiх была поўная вёска. "Джып", зрабiўшы пару кiлямэтраў, затрымаўся перад вялiкiм будынкам, ранейшай школай. Адчынiўшы дзьверы, Вiктар убачыў вялiкую грамаду дарагiх людзей - усiх сяброў з групы Грамыкi. Кiнулiся вiтацца й цалавацца. Сыпалiся пытаньнi й урывiстыя адказы. Кастусь Дзежка прытулiў Вiктара, быццам роднага брата. Калi ўсё навокал сунялося, яму першаму апавядаў Сянькевiч на працягу пару гадзiн, як немцы нiяк не маглi яго застрэлiць...

Амаль усе сябры з групы Грамыкi даўно былi пэўнымi, што Вiктар Сянькевiч падарожнiчае дзесь на iншым сьвеце...

V

На наступны дзень транспартныя машыны павезьлi групу Грамыкi на захад. Праехаўшы некалькi кiлямэтраў, амэрыканцы выладавалi людзей каля паўразбуранай фэрмы. Непадалёк знаходзiўся вайсковы вабоз i склады. Калi ўсю групу завялi ў хлеў, высланы сьвежай саломай, i сказалi, што ад гэтага часу ён будзе зьяўляцца для iх жыльлёвым памяшканьнем, калi навокал паставiлi канвойных, калi беларусы даведалiся, што ад заўтрашняга дня пачнуць працаваць з рыдлёўкамi, як магiльшчыкi, расплюшчылiся ў былых менскiх кадэтаў вочы.

- Гэта здрада! Гэта праклятыя макiсы нас, як палонных, амэрыканцам аддалi! - жалiўся адзiн.

- Вось табе й хаўрусьнiкi! Ты бачыў такую нечысьць, што зрабiлi! падтрымлiваў другi.

- Нам ня трэба было зброi аддаваць. Дурнiцу зрабiлi. Гэта Грамыка ўсё вiнаваты, вось што!

- I што-б ты рабiў з той зброяй, калi-б не аддаў французам? Ваяваў-бы зь iмi й амэрыканцамi?

- Я, братцы, плюю на гэткiх хаўрусьнiкаў. Гэта проста сволач, дый годзе!

- I толькi падумайце сабе: прыйшлi самi да iх са зброяй у руках. Разам нядолю дзялiлi, а яны вось што... Гэта самая звычайная подласьць. Цьфу!

- Як яны маглi нас так аддаць, быццам сваiх палонных?

Гнеў быў усеагульны. Нянавiсьць да макiсаў узрастала. Колiшнiя кадэты з Менску не надта ведалi, чаго яны чакалi ад хаўрусьнiкаў. Кожны мяркаваў, што будуць зь iмi амэрыканцы лiчыцца, як з хаўрусьнiкамi, што, мабыць, пусьцяць як вольных людзей, што атрымаюць магчымасьць выбараў далейшых шляхоў у жыцьцi. Нiхто не спадзяваўся, што здраджаныя францускiмi макiсамi, перададзеныя амэрыканцам, як быццам палонныя, апынуцца ў нейкiм хляве, каб займацца пахаваньнем трупаў на суседнiм могiльнiку... Гэтага анiяк нiхто не спадзяваўся.

Праца на могiльнiку была цяжкая. Кожны мусiў выкапаць адну яму ў дзень. Зямля была цвёрдая, быццам скала - хоць ты зубамi грызi. I тут былыя менскiя кадэты . зачалi сапраўды адзiн другога пазнаваць. Калi хто не спраўляўся са сваiм заданьнем, дык iншыя, сiльнейшыя, дапамагалi слабейшым. Адны ездзiлi пад самы фронт i зьбiралi трупы, iншыя "апраналi" прывезенае ў мяшкi, трэцiя капалi ямы, а чацвёртыя звакопвалi. Праца йшла ледзь не канвеерам, як на амэрыканскiх хвабрыках. Адно есьцi было малавата, хоць яда была наагул нядрэнная. Цяжка папрацаваўшы, арганiзм дамагаўся дастатковай пажывы. Нянавiсьць да амэрыканцаў пабольшылася, калi аднаго дня прывезлi яны й разьмясьцiлi побач нямецкiх палонных. Беларусы чулiся надта пакрыўджанымi. Некаторыя бажылiся, пры наплыве злосьцi, што, калi-б другi раз апынулiся пры нямецкай армii й мелi выбар - уцякаць да макiсаў цi заставацца пры немцах, больш не зрабiлi-б памылкi.

- Я-б, братка, бiў гадаўё гэтае, пакуль амунiцыi ставала. Пасьля пайшоў бы ў палон, i тое самае было-б. Адно, што лiшняга гада са сьвету звёў-бы, вось што! - казаў Кастусь Дзежка. З Кастусёвай думкай згаджалася цэлая група.

VI

У Вiктара Сянькевiча пад пахаю вырасла вялiкая скула. Ён ня мог больш працаваць з рыдлёўкаю цi кiркай. Амэрыканскi вайсковы лекар, агледзеўшы яго, сказаў, каб больш нiчога на могiлках не рабiў, пакуль не адашлюць у шпiталь. Вiктар атрымаў новую функцыю, якую й сам ня ведаў як-бы назваць: нi то парадкавага, нi то падручнага да ўсiх працаў. Зьбiраў сьмецьце, падмятаў памяшканьнi, дзе жылi амэрыканцы, выконваў iншыя дробязi. Акрамя сьмецьця Сянькевiч зьбiраў гарэхi, яблыкi, грушы па суседнiх садох, недакуркi ў абозе. Усю такую здабычу зносiў у хлеў i дзялiў сярод сяброў вечарам пасьля працы. Часьценька даставаў ад амэрыканцаў шакаладу, пячэньне й iншыя прысмакi. Асаблiвую цану мелi ў групе акуркi, бо хлопцы цярпелi на нястачу табакi. Гэткi Вiктараў занятак патрываў з тыдзень часу. Амэрыканцы адвезьлi яго ў шпiталь у Бэзансон, дзе праляжаў сем дзён. Адтуль быў высланы ў Авiньён каля Марсэля. Група Грамыкi, папрацаваўшы каля трох тыдняў магiльшчыкамi, таксама ў бальшынi сваёй апынулася пасьля ў абозе ў Авiньёне, а адтуль трапiла ў Другi корпус Андэрса ў Iталiю.