К Акула - Змагарныя дарогi (на белорусском языке)

• Название: Змагарныя дарогi (на белорусском языке)
• Автор: К Акула
• Жанр: Биографии и Мемуары

---

Умовы жыцьця ў абозах 16-й брыгады былi надта цяжкiмi. Да сталага дажджу й надворнае гразi далучалiся слабое харчаваньне (у той час уся Вялiкая Брытанiя жыла скупой картачнай сыстэмай) i маральная дэпрэсiя, няведамасьць будучынi. Нiхто ня дбаў аб агульным дабры, а кожны думаў над собскiм лёсам.

Пару тыдняў, што новыя падхаронжыя пражылi ў тых адзьдзелах, што распадалiся, былi для iх найбольш няпрыемнымi з часу побыту ў Ангельшчыне. Вестку аб выездзе ў Другi корпус у Iталiю сустрэлi зь вялiкай радасьцю. Каманда групай была даручана сяржанту-падхаронжаму Яворскаму, а школьныя водгукi аб выпускнiках, якiя трэба было даставiць у Другi корпус, - Юрыю Радзiвiлу. Мелi ехаць цягнiком з Выка ў Дувэр, а пасьля, пераехаўшы Ла-Манш, з Па-дэ-кале - цягнiком праз Францыю й Швайцарыю ў Iталiю. Выезд з Выка адбыўся першага красавiка ранiцою.

IV

- Апiнii*! Давайце паглядзiм апiнii! - запрапанаваў Шчуроўскi, калi, пакiнуўшы мглiстай ранiцай станцыю Вык, усе ўселiся ў вагоне. Радзiвiл зiрнуў перш на туга напакаваны, шырокi, паложаны на каленях канверт, пасьля запытальным позiркам акiнуў спадарожнiкаў. На канверце ня было пячаткi зь ляку. Быў звычайна заклеены. Пры добрым уменьнi можна было адклеiць так, што й знаку ня было-б.

* Тут - характарыстыкi.

- Давайце, пане Юры, давайце! - спанукалi iншыя.

- Я ня ведаю... мне даручана...

- Ну дык што-ж. Нiхто ведаць ня будзе.

- Давайце, пане Юры, ня будзьце-ж бабай.

- Але як-жа тут зручней далезьцi да iх? - у нерашучасьцi пытаўся "прынц".

- Я вам памагу! - i Шчуроўскi, ня пытаючыся болей, выхапiў з Радзiвiлавых рук тугi канверт ды пры дапамозе алавiка, пачаўшы з аднаго кута, асьцярожна пачаў адклейваць. Усе абступiлi яго.

- Бярыце, пане Юры, - аддаў назад "прынцу", - чытайце.

- Чыю найперш?

- Кожнаму сваю, й няхай сам чытае.

- Так не магу, бо парасьцягваеце й пасьля не пазьбiраю.

- Дык чыю?

- Можа, Спарышову, каб даведацца, чаму апошняе месца атрымаў.

- Так, давайце Спарышову.

Юры доўгiмi тонкiмi пальцамi выцягнуў Спарышоў сшытак i адгарнуў бачынку, дзе сьвежым яшчэ почыркам было напiсана колькi сказаў, што мелi стацца асноваю далейшае кар'еры беларускага юнака ў польскай армii.

Сымон, пазiраючы цераз плечы iншых, замянiўся ў слух. Навокал замоўклi.

- ..."недастаткова пiльны й зацiкаўлены вайсковымi справамi. Павольны, хваравiты й слаба вышкалены. Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычыны веравызнаньне, нацыянальнасьць. Прыдатны на заступнiка камандзера зьвязу".

- Чулi вы такое? - прамовiў зьдзiўлены голас.

- Гэта сьвiнства!

- То поўная несправядлiвасьць!

Некаторыя, не паверыўшы сваiм вушам, намагалiся прысунуцца блiжэй да "прынца" й вачмi праверыць, што прачытанае сапраўды было ў сшытку. Iншыя на розныя лады выказвалi сваё зьдзiўленьне.

Сымон, будучы цэнтрам агульнае ўвагi, выслухаўшы такую непраўдападобную ацэнку, стаяў, быццам прылiпшы да падлогi, й ня ведаў, як захавацца. Нейкая гарачыня й кроў хлынулi ў твар. Пасьля першага ашаламленьня, калi розум намагаўся адгадаць поўнае значэньне прачытанага, юнакова натура перапоўнiлася вялiкай злосьцю на маёра Палiшэўскага. Ясна было, што, дазволiўшы скончыць школу, камандзер поўнасьцю загарадзiў яму дарогу прагрэсу ў армii. Заступнiк камандзера зьвязу мог быць адно падафiцэр, навет старэйшы, тым часам як камандзерам зьвяза мог быць малодшы лейтанант - звычайна першая ступень авансу падхаронжага, якому была адкрыта дарога ў афiцэрскiя рангi. Значыцца, згодна з апiнiяй, якую бралi пад асноўную ўвагу пры авансах, капралу падхаронжаму Сымону Спарышу быў наканаваны лёс застацца мiж падафiцэраў. Але юнаку навет ня гэта найбольш балела. Як-нiяк ня ў польскай армii бачыў сваю будучыню.

Найгорш укалоў яго апошнi сказ: "Адчувае комплекс народнай нiжэйшасьцi. Прычына - веравызнаньне, нацыянальнасьць". Пачаў шукаць у памяцi, дзе й калi, пры якiх выпадках даў ён Палiшэўскаму цi iншым палякам доказы "комплексу народнае нiжэйшасьцi". Здавалася-б, што чалавек, якi мае комплекс нiжэйшасьцi цi нявольнiцкае псыхiкi, у найлепшым выпадку намагаўся-б быць iмiтатарам таго, што робяць iншыя, з комплексам вышэйшасьцi, калi ўжо ня поўным падлiзаю цi падхалiмам. Мусiў-бы патрапляць iншым, саромецца свайго народу й нацыянальнага "я", а навет i самога сябе, быць верным парабкам "больш культурнага" пана. Зусiм адваротнае ўсе спасьцерагалi ў Сымона. Перш за ўсё на кожным кроку, дзе патрэбна было, дэклараваў сваю беларускасьць. Ня было ў тым стыдлiвасьцi, стрыманасьцi цi вымушанасьцi, але наадварот - ганарлiвасьць. На палякаў глядзеў, як на акупантаў свае Бацькаўшчыны. А цi-ж пакрыўджаны й абрабаваны чалавек чуе комплекс нiжэйшасьцi ў дачыненьнi да рабаўнiка. Добра ведаючы слабасьцi нацыянальнага характару й фальшывую пыху палякаў, Спарыш поўнасьцю згаджаўся з трапнай, агульна ведамай i ўсюды ў Шатляндыi паўтаранай ацэнкаю: "A Pole has manners of a king and morals of a tomcat".*

* Паляк мае каралеўскiя манеры й кацiную маральнасьць (англ.)

Палiшэўскi меў зыркае вока й заўважыў Сымонаву адасобленасьць ад iншых, ягоную ганарыстасьць, частую дэкларацыю свае беларускасьцi, чуць не наўмысную, каб прыпамiнаць палякам, што вось ён адзiн на курсе зь лiку пакрыўджаных, што заўсёды смела й адкрыта заяўляе аб сваiх правах, прыпамiнае аб народзе, якi палякi намагалiся некалi асiмiляваць i ў адносiнах да якога мелi захопнiцкiя пляны ў будучынi. Гэткая беларуская дэманстрацыйнасьць - найперш Палiшэўскаму - была косткаю ў горле, якую анiяк нельга было праглынуць. Камандзер вечна дакучаў Спарышу, адносiўся да яго ў найбольшай меры няпрыхiльна й зьняважлiва, а калi-б мог, то, магчыма. й забаранiў-бы навет чытаньне беларускае прэсы. Магчыма, сваймi дачыненьнямi хацеў зьнеахвоцiць беларускага юнака да школы, чаго добрага - выкiнуць яго наогул. Калi-ж спасьцярог, што Сымон не належаў да падлiзаў цi падхалiмаў, верна трымаў нацыянальны гонар, а на ягонае дакучаньне не браў большае ўвагi, Палiшэўскi сапраўды закiпеў i хацеў апошнi раз ды моцна ўкусiць ахвяру, якая вось да гэтага часу нiяк не давалася быць укушанай. За найлепшы сродак выбраў зьнявагу. У апiнii выказаў процiлеглае таму, што сам спасьцярог.

Седзячы асабняком у вагоне й праз запацелыя вокны пазiраючы на шкоцкую мглу, Сымон пасьля доўгiх роздумаў яшчэ больш узбагацiўся пагардай да покернiка-камандзера, якi так выразна, на ягоную думку, выказаў сваю маладушнасьць i подласьць, зьдзекуючыся маральна над безабаронным чалавекам, што адзiн на цэлым курсе адважыўся выявiць нацыянальнае няпольскае аблiчча, утрымаць нацыянальны й асабiсты гонар. Прыдзялiўшы Палiшэўскага да той самай групы, да якой залiчаў Цесьляка, Мыдлеўскага й iншых беларусаедаў-шавiнiстаў, Сымон шкадаваў народ, да якога гэтыя людзi належалi.

МАТЭРА

I

У пераходным вайсковым абозе No 202 у Анконе прыехаўшыя чакалi нядоўга. Разьяжджалiся па сваiх палках, раськiнутых па розных мясцовасьцях Iталii. Адно Сымону давялося пабыць даўжэй, пакуль атрымаў накiраваньне ў цэнтр панцырнага вышкаленьня ў Галiпалi, малой мясцовасьцi на самай падкове iтальянскага боту.

У абозе Спарыш сустрэў чалавека, аб якiм даўно ўжо забыўся. Бачыў яго апошнi раз у Ёландзе. Iдучы ад абознай брамы, Сымон накiраваўся сьцежкай мiж садовых дрэў у вялiкi двухпавярховы дом, дзе начаваў у адным з пакояў на першым паверсе. Насупраць iшоў малога росту, прыгорблены пад цяжарам вайсковага мяшка чалавек. Мундзiр ягоны быў увесь у цёмных плямах, пас брудны, спражка пачарнелая, а барада зарослая шарсьцiньнем. Сымон спасьцярог дробненькi, гарбаносы, пабiты воспавымi знакамi твар. Выдалася, што некалi й дзесьцi гэтага неахайнага чалавека бачыў цi ведаў, i раптоўна пачаў шукаць у памяцi. Мiнаючы яго, звольнiў крок й цэлы час прыглядаўся. Мiнуўшы, адвярнуўся, усё яшчэ не могучы прыгадаць. Маленькi чалавек таксама прыглядаўся да Сымона i, вiдаць, нешта мяркаваў. I тады раптоўна юнак прыпомнiў.

- Казачок! - гукнуў сяброўскiм вiтальным голасам.

- То ты... Спарыш, пане падхаронжы? - зь няпэўнасьцю прамовiў той.

- Так, то я - Спарыш. Пазнаў? Ды давай без "паноў".

- Та дэ там пiзнаў... Думаю воно так i нэ так, - гаварыў замурзаны чалавечак. - Падхаронжы вжэ зробiўся. Бачылы вы таке...

- Ну давай-жа пацiсьнем рукi. Бадай цябе лiха, дзе ты заваляўся!

Моцна пацiснулi рукi.

Казачка пазнаў Сымон дзесьцi яшчэ ў Нямеччыне ў трыццатай дывiзii. Паходзiў недзе з-пад Палтавы, а прозьвiшча й iмя ягонага юнак не ведаў. Празвалi Казачком, дый годзе. Быў гэта надзвычайна дасьцiпны й хiтры сярэдняга веку мужчына. На жыцьцё глядзеў гумарыстычным вокам i меў добрую здольнасьць перадаваць свае спасьцярогi, таксама як i невычарпальную ахвоту без канца апавядаць жарты. У трыццатай дывiзii быў запявалам. Меў зусiм прыемны рэдзенькi тэнар. На пачатку вайны быў у Чырвонай Армii. Трапiўшы ў нямецкi палон, з абозу ваеннапалонных пайшоў добраахвотнiкам ва ўкраiнскую палiцыю. Далейшы лёс закiнуў яго праз трыццатую дывiзiю аж у польскую армiю. Такiм чынам, за час вайны служыў аж у трох, калi ня больш, армiях. Аб сямейным жыцьцi Казачка мала хто ведаў.