К Тарасов - Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)

• Название: Апошняе каханне князя Мiндоўга (на белорусском языке)
• Автор: К Тарасов
• Жанр: История

---

- А мне як быць, Астап? - спыталася Агна. - А што ты можаш? Бог цярпеў i нам вялеў. Лепш жонкай быць, чым цёткай на столаку пры печцы, - адказаў ён.

- Брыдка мне тут жонкай быць.

Астап уважлiва паглядзеў на яе:

- А як з князёў у слугi? А сястры, тваёй, думаеш, лёгка было?

Усiм не соладка, думала Агна, ды якая ж ад гэтага палёгка? Астап сюды сам прыскакаў i шчаслiвы, што двор займеў. Марту ўдавой прывялi. А ёй што тут рабiць? Штодзённа пiльнаваць, каб не аб'ядала князя ягоная чэлядзь, шчасцiць Мiндоўга думкай, што не народзiць сястра памерлай жонкi братоў Руклю i Рэпiку? Падумаўшы так, яна вырашыла, што даўмелася падставы гвалту над сабой: баяўся, пэўна, Мiндоўг баяўся, што ў Руклi з'явяцца сястрынiчы i некалi, праз гады, ўзнiкне небяспека сутычак мiж iмi. Можа, неаднойчы яны з Мартай пра гэта меркавалi i тая гэтаксама баялася? Але iх жа трэба нарадзiць было, гэтых братоў, думала Агна. I чаму браты? А раптам дачок яна нарадзiла б князю Даўмонту? Якая ж ад дзевак пагроза Руклю? I наогул ад сваякоў па кудзелi? Яны ж Даўмонтавiчы былi б, дзедзiчы Нальшчы. А пакуль наогул дзяцей няма. Няўжо для Мiндоўга i куст уначы - мядзведзь?

Ад тужлiвага наваградскага жыцця найшла на Агну бяссонiца, усю ноч магла яна праляжаць, не забываючыся нi на хвiлiну. Аб адным i тым думалася, адно i тое ж прыгадвалася. Ад паўтарэння i думы надакучылi, i ўспамiны сталiся цьмяныя. Прыгадвалiся мацi i бацька, прыгадвалася, што iх забiлi мазуры, i яна думала - так было iм наканавана. А ёй наканавана цiха памiраць у пакоi сястры. Але ўсiм прызначана багамi адказваць за кожную благую справу. Мазуры забiвалi яцвягаў - мазураў шмат пазабiвалi. Немцы вёскi i людзей палiлi - iх за гэта ў вогнiшча кiдалi. Так i Мiндоўгу прыйдзе час пацярпець за яе пакуты.

Неяк удзень яна прыснула i прыснiўся ёй сон. У сне нальшанцы захапiлi наваградскi замак. Яна бачыла, як Скурка прыбiў дзiдай да варотаў брамы ваяводу Сiрвiда, i той вiсеў, перабiраючы нагамi. А на версе каменнай вежы Даўмонт i Вiцень разгойдвалi старога Мiндоўга за рукi i ногi, а разгайдаўшы, падкiнулi ў паветра, i князь паляцеў унiз з крыкам жаху, i глухi ўдар паведамiў ёй, што яе вызвалiлi. Яна зiрнула з вежы ўнiз - там, у замкавым рове, у бруднай лужыне, ляжаў Мiндоўг, наскрозь працяты астрогамi. А потым Даўмонт i яна скакалi знаёмай дарогай у Крэва, у свой родны дом. А ззаду скакала ахова, Вiцень, Скурка, вясёлыя кметы. Добры сон, думала яна, калi абудзiлася. Толькi нiкому нельга яго пераказаць: раз'юшыцца Мiндоўг ад такiх прадбачанняў, выправiць людзей забiць Даўмонта. I застаўся сон ейнай таямнiцаю. Можа, ён прарочы, думала Агна, можа збудзецца...

Пасля дзядоў, калi дажджы змянiлiся маразамi i прыпарушыла зямлю снегам, пазначаючы блiзкi канец пакутлiвага для яе года, пачула Агна ад чаляднiц змрочную для сябе вестку - Даўмонт шукае новую жонку. Нiбыта ўжо пасылаў сваiх ураднiкаў глядзець дачку Гаторпа, i да яцвяжскага князя Скамонда ездзiлi ад яго шукаць нявесту, можа яшчэ куды выпраўляў людзей. Сэрца не дазваляла Агне ў гэта паверыць. Прыгадваючы Крэва, Перунову гару, дзе ўдвох часцяком праводзiлi сонца, дом, свае рэчы ў доме, печ, ложа, пакрытае ейнаю посцiлкай, яна не магла ўявiць, што ў гэтым доме замест яе будзе жыць, гаспадарыць, спаць, сустракаць Даўмонта, хадзiць разам з iм на Перунову гару iншая жанчына. Я ж жывая, думала Агна. Хiба Даўмонт ўдавец? Што яны вырабляюць? Мiндоўг бярэ мяне за ўдаву. Даўмонт шукае жонку, быццам аўдавеў. Яны абодва здурэлi. Агна вырашыла спытацца ў Астапа - цi праўдзiвыя чуткi, што князь Даўмонт скарыўся, забыў на яе i пасылае людзей на агледзiны выданнiц.

- Ходзiць пагалоска, - адказаў разанец, - што ездзяць па дварах ягоныя мечнiк i лоўчы. Можа, што i выездзяць. А можа i не. Небагата гожых дзевак у княжых дамах. Ён, сама разумееш, абы каго прывесцi не можа. Я гэтак скажу табе: лепш яму хутчэй ажанiцца. Усiм было б спакайней - i вялiкаму князю, i Даўмонту, i табе.

Пацверджаная Астапам горасная вестка дашчэнту абязволiла Агну. Нiчога не змянiлася з бабiнага лета, наперадзе яе чакала непраглядная нуда, яна не ведала чым абнадзеiцца, дзе шукаць сабе апiрышча. У душы збiралася журба, усе жаданнi ўсохлi, усё здавалася непатрэбным, чужым, бязрадасным. Вось я зрабiлася што голае дрэва зiмой, думала Агна, сухастоiна, ссекчы мяне трэба.

Неяк выдаўся зусiм тужлiвы для Агны дзень. Яна адзiнока засела ў пакоi, нават пляменнiкаў адправiла ад сябе. Пачаў бы хто лямантаваць "Гарым! Ратуйся!", дык i з ложа не ўстала б: што дымам удушыцца адразу, што тугой здушлiвай за доўгiя месяцы - адно i тое ж. Бяда да бяды цягнецца - Мiндоўг нiбыта такога яе бязвольнага стану чакаў. Увечары ўвайшоў да яе ў пакой, i яна адчула, што ён застанецца тут да ранку. Ён сеў побач яе, потым прылёг побач i пачаў песцiць i палез пад кашулю халоднай шурпатай рукой. Агна слухала ягонае дыханне, i было ёй усё роўна: у жонкi яе возьме, цi задушыць гэтымi шурпатымi рукамi, цi заб'е за абыякавасць да яго, толькi б нi пра што не пытаўся i нiякiх словаў ёй не казаў. Не клiкала яна яго, пэўна, падмануўся, думаючы, што Рэпiка i Руклю наўмысна ад сябе адаслала, каб ён прыйшоў. Вось i прыйшоў...

Стары князь - нядоўгiя ласкi. Ён заснуў, i яна хутка заснула, можа, раней, чым ён; пасярод ночы прачнулася, побач ляжыць цёплае расслабленае чужое цела. Яна павярнулася да сцяны, нудна было думаць, нашто яно ляжыць побач, а ранкам прачнулася - не было каля яе сiвога мужа. I такое ўзнiкла ў яе пачуццё, што прыснiлася ёй непатрэбная князева любоў, не прыходзiў ён да яе, прымроiлася яшчэ адна жуда ў змроку ночы...

Так i старалася думаць, што бачыла страшны сон процi ранейшага, прарочага, пакуль не адчула, што цяжарная. З маладым мужам спала - нiчога ў лоне не завязвалася, а Мiндоўгава старэчае семя адразу пайшло ў рост... Звар'яцець можна ад такой бяды. Быццам атручаны камень засунуў ёй у чэрава ўдавец па сястры. Яна адчувала апальваючы цяжар гэтага каменю. Усе думкi былi гарачкавыя, нават у сне аддавалася жудой прысутнасць у целе ненавiснага семя. Узгадвала, як з Даўмонтам марыла пра сына: яна зацяжарыць, а ён будзе прыцiскаць вуха да жывата i слухаць рухi свайго дзiцяцi. Не давалася, не рос жывот. А цяпер надзьмецца, i будзе сядзець у iм маленькi Мiндоўг. Жонка князя Даўмонта зацяжарыла вырадкам князя Мiндоўга. I падзялiцца сваiм няшчасцем няма з кiм. Не крыкнеш князю - нашто мне твой вырадак? Нашто ён табе? Стары ваўкалак толькi ўзрадуецца. I баб не папросiш параiць - усiм раскажуць: у князевых сыноў неўзабаве будзе брацiк цi сястрычка. На ганьбу Даўмонту.

Трэба было пазбаўляцца ад каменю, якi ўзрастаў у чэраве. Ды дзе ўзяць зелле ў гэтым замку сярод чужых людзей, дзе ўсе адзiн у аднаго пад наглядам. Скажы хоць выпадкам адно слова - "каноплi", i адкрыецца, што носiць князеў падарунак ды хоча вытруцiць. Варту прыставяць пiльнаваць, каб не вытруцiла вырадка. Паверыўшы сэрцу, Агна папрасiла Астапа прынесцi ёй патрэбнае зелле. Той некалькi хвiлiнаў моўчкi ўглядаўся ёй у вочы: позiрк у яго быў пранiклiвы, быццам ён намагаўся ацанiць, цi вартая яна выратавання i ягонай дапамогi. Нарэшце ён сказаў: "Ты хоць разумееш: калi князь дазнаецца - мне галаву знясуць!" - "Не дазнаецца! Клянуся!" - абяцала Агна, i ён паверыў ёй.

Цяпер яна гаспадарыла ў паварнi, каб заварваць выратавальную для сваёй годнасцi атруту. Праз тры тыднi ў лазнi, раптам схапiў жывот невыносны боль, быццам агонь там запалiўся, i пацякла з улоння кроў. Проста на палок вылiлася тое, што магло стаць яшчэ адным Мiндоўгавым наступнiкам. "Перапарылася" тлумачылi чаляднiцы выкiдыш, i засталося для ўсiх таямнiцай: жадала яна выкiнуць цi хацела насiць. Можа, i хацела, ды не пашчасцiла, i ў такiм выглядзе давядзе пагалоска яе бяду да князя Даўмонта. I Мiндоўг будзе гэтак думаць. Яму даспадобы: не хацела - адно, не пашчасцiла - другое. Не пашчасцiла - трэба паўтарыць, каб быў вынiк.

Ён прыйшоў шчаслiвiць, калi Агна ачуняла. Перад народам, калi апрануты ў кальчугу, апяразаны мечам, пакрыты шлемам ды футравай апанчой - грозны князь Мiндоўг, проста як той Пярун з неба сыйшоўшы, а пераступiў парог для любовi на плячах старая свiтка, кашуля паяском падперазаная, кудлы, хоць i прычасаныя, вiсяць павуцiннем - дамавiк. За печчу сядзець, цвыркуна слухаць, а ён гвалтаваць прыцягнуўся. Смешна глядзець на яго.

- Здарылася нешта, Мiндоўг? - спытала яна.

- Рэдка бачымся, - адказаў князь.

- А нашто нам часцей бачыцца?

- Ну, трэба, вiдаць, - лагодна, сказаў Мiндоўг. - Ты - жонка, я - муж!

- Ты - муж, я - жонка? - пасмiхнулася Агна, агледзела князя халодным позiркам з галавы да ног, i здалося ёй, што стаiць за плячыма Мiндоўга шызаваты цень. Гэта Мерцва ўжо па пятах яго ходзiць, здагадалася яна радасна. А ён не бачыць, няма на княжай патылiцы трэцяга вока. Памрэ хутка князь, а вось клапоцiцца, хоча ёй незабыўны дарунак на ўсё жыццё пакiнуць. Сапраўдны гаспадар: памiраць збiраецца, а жыта сее. Хоць бы падумаў, куды ёй пайсцi з такiм плёнам пасля ягонае смерцi.

- Ведаеш, Мiндоўг, - яна вырашыла гаварыць князю шчыра, - згулялi мы адно сабачае вяселле - хопiць на мой век. Ты мне не муж, я тваёй жонкай быць не хачу. Толькi калi гвалтам возьмеш. Паклiч сваiх кметаў, няхай за рукi, за ногi трымаюць, тады кладзiся на мяне, рабi дзiця. Iнакш - не.