Жорж Сименон - Раманiст (на белорусском языке)

• Название: Раманiст (на белорусском языке)
• Автор: Жорж Сименон
• Жанр: Детектив

---

Сименон Жорж Раманiст (на белорусском языке)

Жорж Сiмэнон

Раманiст

Пераклад: Алесь Асташонак

Лекцыя,

прачытаная ў Французскiм iнстытуце ў Ню-Ёрку 20 лiстапада 1945 года.

Шаноўныя панове!

Мяркую, што расчарую вас, прынамсi, у двух пунктах. Па першым вы ўжо гэта адчулi. Вы зразумелi: я належу да сама нуднай i страшнай пароды дакладчыкаў, што сядзяць перад шклянкай вады i моцненька звязаны пупавiнаю са стосам аркушаў, якiя яны перагортваюць з халоднай бязлiтаснасцю машыны. Зрэшты, што я кажу? Прызнаюся вам, нiякi я не дакладчык. У мяне так мала вопыту ўдзелу ў падобнага кшталту ўрачыстасцях, што з простасцi душэўнай я спачатку вырашыў выйсцi да вас з пустымi рукамi. Мне ўяўлялася, як я хаджу па эстрадзе, часам спыняюся, каб падкрэслiць якую-небудзь дасцiпную думку, уражваю вас красамоўствам i, не буду залiшне сцiплы, натхненнем.

Так было прыкладна месяц назад, калi я тэлеграфаваў П'еру Бэдару, што прымаю вельмi прыемнае мне запрашэнне. Я жыў у Канадзе ў зрубе на беразе возера. Там мне ўсё здавалася простым. Але ў цягнiку, па дарозе ў Ню-Ёрк, упэўненасць пачала пакiдаць мяне, i я падумаў: а цi не падрыхтаваць мне якiя-небудзь нататкi? Гэта ж таксама ўражвае, i нямала: у чалавека ў руцэ лiсточкi паперы, на якiя ён час ад часу кiдае кароткi позiрк. Але iшлi днi, а галоўнае, ночы, i гэтыя лiсточкi ператварылiся пацiху ў кашмар. А раптам я iх усе пераблытаю? Цi мо забуду ў хваляваннi сэнс якога-небудзь запiсу i спатыкнуся?

Кашмар ператварыўся ў страх, у той каламутны страх, што знаёмы кожнаму артысту, i таму, панове, у апошнюю хвiлiну я скарыўся з тым, што мне прыйдзецца паўстаць перад вамi гэтакiм раманiстам-лектарам, чалавекам, якi перагортвае аркуш за аркушам, тым часам як слухачы позiркам ацэньваюць таўшчыню стоса i ў думках прыкiдваюць, калi ж скончыцца гэтая кара.

Другое расчараванне: вам паабяцалi - i ў гэтым вiнаваты толькi я - гутарку аб рамане i раманiсце, дакладна не ведаю. Усё таму, што неабходная была назва. Бо я падумаў: раманiст, натуральна, мусiць гаварыць аб рамане. Я быў перакананы, што гэта будзе проста. Аднак я зразумеў, што зусiм няздатны распавесцi вам што-небудзь дужа слушнае аб рамане. I калi дазволiце, паспрабую вызначыць прычыну: каб вы не надта сердавалi на мяне з-за гэтай другой здрады.

Бачыце, раманiст зусiм неабавязкова разумны чалавек. Вядома, такiя iснуюць. Мне зусiм не хочацца настройваць супраць сябе маiх калег, надзеленых гэтай выдатнай вартасцю. Але ёсць i такiя, што пазбаўлены яе. I гэта зусiм не парадокс. Iснуе, паводле майго вызначэння, "чысты" раманiст, чалавек, якi выстройвае раманы, як iншыя лепяць з каменя цi пiшуць карцiны, раманiст, якi свядома, а найчасцей несвядома збiрае наўкол чалавечыя дакументы, назапашвае iх у сабе, пакуль не пачынае ад iх задыхацца i адчуваць настойлiвую патрэбу выказаць нарэшце свае пачуццi, зашмат моцныя для аднаго-адзiнага чалавека. Навошта ж патрабаваць ад яго, каб ён быў разумны? Як мне здаецца, аналiтычны розум у яго дужа часта - недахоп. Я маю на ўвазе свядомы, сiстэматычны аналiз.

Што ж да крытычнага пачуцця, то я думаю: а цi не будзе яно яго скоўваць? Як бачыце, я прымаю перасцярогу, перш чым прызнацца вам, што не валодаю нi крытычным пачуццём, нi аналiтычным розумам i што, маючы справу з iдэямi, адчуваю ў сабе гэтакую няўклюднасць рабочага-муляра. Дарэчы, мне падабаецца слова "рабочы", i, калi дазволiце, скажу, што я ўсяго толькi рабочы славеснасцi. Уяўляеце сабе муляра, якi гутарыць з вамi аб архiтэктуры?.. Ён проста бярэ цаглiну. Кладзе яе, потым кладзе раствор. Адзiнае, што ад яго патрабуецца, - добра выкананая работа. Вам хочацца пагаварыць з iм, не баючыся занудзiцца? Тады няварта разважаць нi пра мастацтва, нi пра палiтыку, нi пра эканомiку: пагаманiце пра ягонае мулярскае рамяство - i, ўпэўнены, не расчаруецеся.

Большую частку жыцця я баўлю ў сельскай мясцовасцi, дзе няма чым забаўляцца i дзе на пяцьдзесят мiль вакол не знойдзеш анiводнага чалавека. Мае сябры вельмi спачуваюць мне:

- Як ты можаш месяцамi жыць, нi з кiм не размаўляючы?

- Ды я размаўляю днi напралёт.

Iх гэта дзiвiць. Яны не разумеюць. Не разумеюць, што кожнаму чалавеку ёсць што расказаць, кожны чалавек цiкавы, калi гаворыць пра сваё, гэта значыць пра сваю прафесiю. Вазьму хоць бы нашага вясковага лекара: проста дзiва, калi ён вечарамi пачынае згадваць ля камiна сваiх пацыентаў i ўсялякiя гiсторыi пра iх!.. Ды я нашмат болей уведаў пра чалавечую прыроду з гамонак з вясковымi лекарамi, чым чытаючы фiлосафаў. А каваль, якi расказвае пра сваю кузню?.. Сталяр за варштатам... Селянiн, калi iдзеш разам з iм па ягонай зямлi... Не трэба толькi ўцягваць iх у сферу чыстых iдэй - гэтыя людзi iмгненна губляюць усю сваю сiлу, усю непаўторнасць i пачынаюць апавядаць моваю перадавiц.

Чаму ж, мяркую я, раманiст павiнен манiпуляваць iдэямi спрытней за вясковага лекара цi аратага? Мяне заўсёды бянтэжылi пытаннi, якiя задаюць нам журналiсты, беручы iнтэрв'ю:

- Што вы думаеце пра пасляваенны перыяд? Пра рускае пытанне? Пра атамную бомбу? Пра беспрацоўе цi пра забастоўкi?

Уявiце сабе, нiчога не думаю! Вельмi рэдка рэпарцёр, несумненна пазбаўлены цалкам фантазii, просiць мяне проста расказаць пра маю справу.

I аднак, калi б я вырашыўся пагаварыць з вамi аб рамане ўвогуле, калi б пачаў: "Раман - гэта..."

А праўда, што гэта такое - раман?.. Як на маю думку, дык гэтае паняцце вельмi шырокае. Я нагаварыў бы вам процьму глупстваў i банальнасцей. Калi стаiш за варштатам, бачыш толькi варштат. Так i са мною. Iншыя раманiсты? Я альбо не ведаю iх, альбо ведаю вельмi дрэнна, так што мне не выпадае гутарыць пра iх.

Адкуль цi куды iдзе раман? Тэма адмысловая, але тут мусова патрабуецца погляд звонку, а не знутры. Так што гэта справа крытыка альбо якога-небудзь доктара лiтаратуразнаўства.

Шаноўныя панове, гэта ўступ, каб прызнацца вам, што я не буду гаварыць нi аб рамане, як было абяцана, нi нават аб раманiстах, а ўсяго толькi пра аднаго з iх, пра таго адзiнага, каго хоць трохi ды ведаю - гэта значыць пра сябе.

I прашу зразумець, што гэта зусiм не з пыхлiвасцi, а, наадварот, ад сцiпласцi: я не адчуваю сябе падрыхтаваным гаварыць пра нешта iншае. Зрэшты, паверце, я не буду закранаць нi сваю творчасць, якая, дальбог, не заслугоўвае такога гонару, нi пра свае творчыя планы. Я хачу пагутарыць з вамi прыкладна ў такiм духу:

- Вось як я стаў сталяром, выбачайце, раманiстам... Гэта варштат, а гэта iнструменты... Гэта вось робiцца такiм чынам... Каб зрабiць стол, гэта значыць раман, трэба пачынаць вось з гэтага i вось з гэтага...

Толькi майце на ўвазе, гэта зусiм не азначае што iншыя робяць гэтаксама. Але ўрэшце, каб зразумець рамеснiка, трэба хоць трохi ўяўляць сабе ягонае рамяство. Вось прыкладна тое, пра што я хачу сёння расказаць.

- Як вы сталi раманiстам? Калi i як да вас прыйшла думка пiсаць раманы?

Класiчныя пытаннi, якiя заўсёды задаюць нам. Аднак, за рэдкiмi выняткамi, адказы бываюць адны i тыя самыя. Думаю, мне не было i трынаццацi гадоў, калi я вырашыў, што прысвячу сваё жыццё пiсьменнiцтву. Чаму? Мне цяжка адказаць, а ўжо тады я ўвогуле не змог бы растлумачыць. Бацька мой не пiсаў. Нiхто з раднi, нiхто з нашых сяброў i знаёмых - таксама. Аднак я казаў адно: "Я буду пiсаць..." А паколькi я не ўяўляў, што пiсьменнiцтва можа быць прафесiяй, што лiтаратурная праца можа даць чалавеку сродкi на iснаванне, бацькам я заяўляў:

- Хачу быць святаром цi афiцэрам.

Яны не разумелi гэтага "цi". Чаму святаром цi афiцэрам? Сотнi разоў яны задавалi мне гэтае пытанне, але я ўпарта адмаўляўся адказваць на яго. Прычына, вымушаны вам прызнацца, была ў тым, што маё жаданне пiсаць здавалася мне калi ўжо не сараматным, дык, ва ўсякiм разе, чымсьцi такiм, пра што нельга казаць уголас.

Дык чаму ж усё-такi казаў я, што хачу стаць менавiта святаром цi афiцэрам?

Я бачыў, як кюрэ нашага прыхода нетаропка гуляе ў садзе свайго дома, пачытваючы малiтоўнiк. Бачыў афiцэраў, якiя ў любы час раз'язджалi вярхом цi прагульвалiся па горадзе. I ў iх, i ў святароў быў вольны час, якi яны спакойна i прыемна бавiлi. Iхняя прафесiя, нават адмысловае адзенне надавалi iм нейкую вартасць, якая злiвалася ў маiм уяўленнi з роляю пiсьменнiка. I нарэшце я меў адно яшчэ больш наiўнае меркаванне: у iх былi чыстыя рукi; нi тым, нi другiм не даводзiлася займацца цяжкаю працаю, ад якой рукi грубеюць i пакрываюцца мазалямi.

Iшлi школьныя гады. Як многiя, я пiсаў благiя вершы. Як многiя, у трэцiм класе я арганiзаваў часопiс, якi выходзiў у некалькiх экземплярах; былi выпушчаны ўсяго два нумары, але гэтага хапiла, каб мяне ледзь не выкiнулi з калежа. Няварта дадаваць, што часопiс быў страшэнна непачцiвы да настаўнiкаў. Я прыводжу гэтыя малацiкавыя драбнiцы толькi таму, што, як i ўсе, чытаў бiяграфii пiсьменнiкаў, якiя былi да мяне, i згадваю толькi адно выключэнне з агульнага правiла: усе пiсьменнiкi ў пэўны момант адчувалi патрэбу выдаваць школьны часопiс i закранаць у iм сваiх настаўнiкаў. Усе яны ледзь не вылецелi са школы, а нехта, думаю, i сапраўды быў выключаны.

Я не сцвярджаю, што гэта ўмова sine qua non*, абавязковая прыкмета прызвання, i не хацеў бы бянтэжыць кандыдатаў у раманiсты, якiя ў школьныя гады не выдавалi часопiсаў.