Сяргей Балахонаў - Пятнаццаць лішніх хвілін

• Название: Пятнаццаць лішніх хвілін
• Автор: Сяргей Балахонаў
• Жанр: Прочая старинная литература

---

Сяргей БАЛАХОНАЎ

Пятнаццаць лішніх хвілін

Дзяўчына трымалася годна. Не палохаючыся прысутных, дэклямавала завучаны верш:

Як радасьць для сябе, вайну я прывітаў

Радкоў маіх лірычнейшым салютам...

Маладзенькія грудзі рытмічна ўздымаліся пры кожным слове, прамоўленым з большым надрывам, зь вялікшаю імпэтнасьцю. Па ўсім здавалася, што Надзейка на самай гары ўзрушэньня і што ўтую хвілю яе немагчыма было запыніць. «Агнявая б каханка выйшла», — ужо ў каторы раз памысьліў Барыс Макаравіч і мала не аблізнуўся, пільнуючы, як ружавела яго найлепшая вучаніца.

Урок доўжыўся далей, і настаўнік, адагнаўшы юрлівыя подумы, па-майстэрску зводзіў у адно навучальныя, выхаваўчыя і разьвіцьцёвыя мэты. Не забываўся ён і на моманты ідэалягічныя. «I сягоньня, калі магутнае нямецкае войска пад павадырствам вялікага Адольфа Гітлера аслабаніла Беларусь ад бальшавіцка-жыдоўскага паняволеньня, перад намі расчыніліся новыя далягляды ў працы і барацьбе», — акурат перад самым званком падвёў ён пад урокам рысу ды адпусьціў дзятву на перапынак.

Госьці, а апрача дырэктара гэта быў сам акруговы камісар з загадчыкам школьнага аддзелу, былі ўсьцешаныя. Акруговы камісар, не зважаючы на падкрэсьленую стродкасьць, дазволіў сабе ўсьміхнуцца. Па-беларуску, хоць і зь пятае на дзясятае, ён разумеў, бо добра абазнаўся ў мове славацкай. тры гады меўшы аналягічную па функцыях пасаду ў «самастойнай» Славаччыне. Яму дапраўды было прыемна, што сярод тубыльцаў ёсьць такія экзэмпляры, як гэны настаўнік. Шчырасьці Барыса Макаравіча замераць было немажліва, але ж ён, прынамсі, агучваў належныя пастуляты ды не зрываў зь сьцяны партрэт фюрэра, як гэта неаднакроць здаралася ў ікшых акругах Беларусі. Таму камісар даваў настаўніку адно дадатныя характарыстыкі, што сунімалі страх, каторы ад’ядаю душы сядзеў у Барысавых каменных начальніках. Сам Барыс Аляксючыц страху за сабой не прыкмячаў і ад занятку чакаў толькі гэткіх выкшталцоных вынікаў, бо па-іншаму, як лічыў, і быць не магло. Празь якіх пятнаццаць хвілін гутарка ў клясе закончылася ўсеагульным «Heil Hitler!». Настаўнік найвыразна вымавіў гэтыя два словы і зграбна ўскінуў руку ў гару. I толькі тады, калі госьці зышлі, ён сеў за стол, цяжка ўздыхнуў і, цярэбячы даланёю лоб, зусім ціхенька прашаптпаў: «Сукі .баныя». Фраза прагучэла настолькі ціха, што сяму-таму звонку падалася б абыклай тарабаршчынай, каторай настаўнік да і пасьля ўрока разьмінаў вусны. Толькі суворая міна Гітлера на партрэце нібыта выказвала моманты занепакоенасьці і неўразуменьня. Насамрэч нават так ціха Барыс Макаравіч ня меў права выслаўляцца, бо кожнае неасьцярожна народжанае слаўцо патэнцыйна валакло да правалу. Становішча і так было ня дужа трывалым, не зважаючы на дачэсныя пахвальбы адміністрацыі.

З новым званком кляса напоўнілася дзецьмі. Настаўнік ізноў ледзь прыкметна, але бясслоўна, уздыхнуў і пачаў наступны па раскладзе ўрок. Вывучалі Максіма Багдановіча. Сам Аляксючыц любіў гэтую тэму і самазабыцьцёва перарываў сваё апавяданьне цытаваньнем урыўкаў, а то і цэлых вершаў, не зазіраючы ў паабтрапаны зборнік трыццацігадовае даўніны. Ды як заўсёды мала было сказаць пра беларускі патрыятызм паэта. Трэ было паказаць у ягонай паэзіі нямецкія матывы, уплывы вялікіх нямецкіх Dichter^, адным словам — усё, што лучыць Багдановіча зь Нямеччынай. I хоць завіхаўся ў гэтай частцы ўрока, як поп у талацэ, але ж ніхто ня змог бы сказаць, што ён ігнаруе інтарэсы Реіс^у ў культурным выхаваньні беларусаў. Цудоўна ведаў, чыіх дзетак вучыў і хто зь іх усё чыста даносіў бацькам пра зьместавае напаўненьне ўрокаў. Старосты, паліцыянты, гандляры... Тыя, што супрацоўнічаюць.

Звонку ўсё выглядала на тое, што і спадар Аляксючыц таксама з тых, хто супрацоўнічае. Прынамсі вакольныя верылі ў гэта. Нездарма невядомыя зламысьнікі аднойчы ў начы пакінулі на варотах яго дома надпіс «Фашыстоўскі лёкай». Добра, што лясныя госьці, баючыся прысутнасьці ў мястэчку ладнага кантынгенту войск SS, не прыходзілі сюды. Барыс Макаравіч ня здолеў бы апраўдацца, бо пра яго заданьне ўкурсаваныя былі тры-чатыры чалавекі. Спадар настаўнік быў удзельнікам камуністычнага падпольля. Падпольная мянюшка Істрабіцель гаварыла пра істу ягонага заданьня, а дакладней цэлага бестэрміновага ланцугу заданьняў.

Барыс Макаравіч спэцыялізаваўся на вынішчэньні тых, хто супрацоўнічаў зь немцамі. «Штаб» даваў яму поўны карт-блянш у дзеяньнях, але найважнейшаю ўмоваю было патрабаваньне прастрэліць сабе галаву ці ў іншы спосаб паквітацца з жыцьцём пры рэальнай пагрозе трапіць у палон. Мабыць, з гэтай прычыны Істрабіцель дзеіў вельмі асьцярожна і рафінавана. Стараўся па мажлівасьці мець не абы-якое алібі, быць непрыкметным (перапранаўся), забіваць ціха, бяззбройна. «Штаб» сам вызначаў квоту сьмяротнікаў. Ніякіх сувязных не прадугледжвалася. Аляксючыц мусіў уважліва сачыць за тутэйшай газэтай «Нюськавіцкі ходаньнік» і шукаць матар’ялы за подпісам Зося Шчодрая. Зазвычай то былі вершы. Менавіта ў іх і зашыфроўваліся чарговыя імёны й прозьвішчы, асуджаных на сьмерць фашыстоўскіх халуёў. Ключом жа для дэшыфраваньня заўсёды быў адзін і той жа верш Максіма Багдановіча на старонцы 62 ў першым выданьні зборніка «Вянок». За паўгадзінкі Істрабіцель дабіраўся да праўды. А цягам бліжэйшага тыдня хоцькі-няхоцькі выконваў пастаўленую задачу. Прамаруда ўважалася «Штабам» за здраду і падлягала найсуворшаму пакараньню.

У чародным нумары «Нюськавіцкага ходаньніка», акром ілжывых паведамленьняў аб «станаўкіх пасьпехах» нямецкіх войскаў на Волзе, артыкулаў пра беларускае школьніцтва, неабходнасьць адпраўкі моладзі «на стажыраваньне ў самое сэрца Нямеччыны» ды іншага ідэалягічнага хлуду, Барыс Макаравіч так і ня здолеў агледзець умоўленага подпісу. Новая апэрацыя адтэрміноўвалася. Істрабіцель адклаў газэту й задуменна асеў на канапу. Сэрца няўцямна шчымела. Узьніклае пры тым пачуцьцё вельмі нагадвала зьлючную няпэўнасьць, з каторай у сярэдзіне 30-х даводзілася штовечар паспрабаваць заснуць.

У акно ціхутка пастукалі. Аляксючыц наструніўся — пісталет быў прыхаваны ў трысьцене пад масьнічынай. Але на палёгку за акном мільгатнула постаць Надзейкі Шуло. Настаўнік упусьціў яе ў хату і ветліва папытаўся на прычыну раптоўных адгостак. Тая загадкава маўчала, з-пад лоба пазіраючы на Барыса Макаравіча. Плечы яе дрыжэлі, рукі ўлегцы калаціліся.

— Дык што такое? — паспрабаваў яшчэ разок высьветліць ён.

— Мяне ніхто ня бачыў, — неўпрыцям прамовіла вучаніца й надзіва хуткім, бліскавічным рухам скінула зь сябе спадніцу. — Я ваша. Цалуйце. Усю без астачы...

На раніцу спадара настаўніка адолелі згрызоты. Ноч увачавідкі выдалася незвычайнай. Але ці варта было патураць хоцькам сьпеленькай юначкі? Ці ня лепш было й самому паўстрымацца ад быдлячых поцягаў? Барыс Макаравіч задуменна трымаў у руцэ конаўку з гарачым мятавым узварам. Надзейка пахла мятай. I рамонкамі. I зьверабоем. З кожным глытком у нутрыне ўзрастала трывога. Трывога незьясьніма колкая і пранізьлівая. А раптам дзяўчыну заўважылі па дарозе да ці ад яго? Любое гучнае разьбіральніцтва, кожны няціхі скандал для Аляксючыца рабіліся роўнымі правалу. Нясьведама ён пацёр правую скронь. У галаве жудасна зазьвінела. Успомнілася першая гадавіна сталінскае канстытуцыі.

У засьнежаным Менску аб тую пару было холадна. Людзі маўчалі, міжволі мераючы тэмпэратуру не па Цэльсію, а паводле НКВД. Барыса Макаравіча арыштавалі тады а дзясятай вечара. Надзвычайная тройка адразу ж навешала гурму абвінавачаньняў, пачынаючы нацдэмаўшчынай і сканчаючы шпіянажам на карысьць Антарктыды. Хлапца нават і слухаць ня сталі. «Прыгавор прывясьці в іспалненіе безатлагацельна,» — мовіў хтосьці бяз твару. Засуджаны спрабаваў апраўдвацца: крычаў, спасылаўся на саюзную і беларускую канстытуцыі. У адказ даставаў мацюкоў і высьпяткаў, ад якіх сінела ўваччу. Ён амаль разьвітаўся із спадзевамі выжыць. Але нечакана на выхадзе з турмы ягоных канваіраў зарыштавалі таямнічыя людзі ў цывільным. Канкурэнтны аддзел НКВД вырашыў падняць паказьнікі за кошт арышту сваіх калег. Барыс адно лыпаў вачыма, назіраючы адбываны перад ім спэктакль і нічога ў ім не разумеў. «Давай валі на ху. адсюда,» — ласкава параіў яму адзін з прыбышоў. Г этая гісторыя з Антарктыдай неаднакроць сьнілася Аляксючыцу пасьля за чаканьнем працягу.

Працяг няцейкам праявіўся на дзявятым месяцы нямецка-савецкай вайны: той самы ласкавы вызвольнік аб’явіўся перад Барысам Макаравічам із словамі: «Ты мусіш нам памагаць. Як камуніст, як верны сталінец, ты вінен бароцца супраць той сволачы, што шалудзіла нашай дзяржаве да вайны і што зараз прадаўжае свой паскудны чын. Г эта яны прычынныя ў сьмерцях бязьвінных—сваімі подлымі паклёпамі яны накінулі кляйно ворагаў народу на чэсных савецкіх грамадзян, такіх вось, як ты. Цяпер у іх сатрудніцтва з фашыстамі. Не дамо ім пачувацца вальготна». Гаварыў прысланец складна і амаль па-беларуску, а як толькі Аляксючыц заікнуўся пра «трэба падумаць», адцяў: «Можаш не пасьпець». Намінку было дужа проста зразумець. Пагатоў па Менску распаўзлося тады цімала чутак пра загадкавыя забойствы гараджан. Ад тых забойстваў нават немцы іншым разам жахаліся. Давялося пагадзіцца і пасьля трохгадзіннага інструктажу выправіцца ў Нюськавічы, дзе пільна патрабаваўся настаўнік...