А Кравцевич - Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке)

• Название: Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке)
• Автор: А Кравцевич
• Жанр: История

---

Кравцевич А Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке)

Алесь Краўцэвiч

Тэўтонскi ордэн

Ад Ерусалiма да Грунвальда

Уступ

Тэўтонскi ордэн моцна паўплываў на гiстарычны лёс Беларусi. Самыя цесныя адносiны з iм у Вялiкага Княства Лiтоўскага пачалiся з 80-х гадоў XIV ст. i працягвалiся больш за стагоддзе, да пачатку XV ст. Гэтыя адносiны нельга назваць добрасуседскiмi. Хутчэй мела месца зацятая барацьба, у якой абодва бакi адстойвалi свае жыццёвыя iнтарэсы.

Мы нiколькi не сумняваемся, што справядлiвасць у гэтай амаль безупыннай вайне была на баку нашых продкаў. Прышэльцамi i захопнiкамi з'яўлялiся ўсё ж рыцары ордэна - амаль выключна ўсе немцы, адкуль i назва ордэна - Тэўтонскi. Цяжка нават уявiць сабе, колькi жыццяў, намаганняў, матэрыяльных высiлкаў каштавала гэтая жорсткая барацьба.

У ёй гартавалася беларуская дзяржаўнасць. Пад пагрозай знешняй небяспекi вакол беларускага ядра ўсё цясней гуртавалiся землi былой Кiеўскай Русi ды Жамойцi. У прускiх суседзяў было чаму павучыцца i нашыя продкi скарысталi такую магчымасць. Новыя будаўнiчыя традыцыi i прыёмы (готыка), матэрыялы (вялiкапамерная цэгла, дахоўка) i шмат што яшчэ прыйшло да нас праз ордэнскую дзяржаву.

У барацьбе з лепшай эўрапейскай армiяй фармавалася i набiрала моцы беларускае прафесiйнае войска, якое затым доўга паспяхова стрымлiвала нацiск з усходу.

Цiкавы сам феномен Тэўтонскага ордэна. Гэта ўнiкальная ў гiсторыi з'ява, калi духоўна-рыцарскае аб'яднанне стварыла магутную дзяржаву, якая займала важнейшае месца ў тагачаснай Усходняй i Цэнтральнай Эўропе.

Наша праца - аб гiсторыi Тэўтонскага ордэна ад самых яго пачаткаў да Грунвальдскай бiтвы, з якой пачаўся паступовы заняпад ордэнскай дзяржавы.

СТВАРЭННЕ I ЎСТРОЙ ОРДЭНА БРАТОЎ-РЫЦАРАЎ ТЭЎТОНСКАГА ДОМУ ДЗЕВЫ МАРЫI Ў ЕРУСАЛIМЕ

Найвялiкшы ўздым магутнасцi Тэўтонскага ордэна адбыўся ў XIV - пачатку XV ст. на землях старажытнай Прусii. Аднак пачаткi гэтага цiкавейшага сярэднявечнага духоўна-рыцарскага аб'яднання i ў часе i ў прасторы ляжаць далёка ад часоў i мясцiн яго росквiту.

Ордэн абудзiўся да жыцця на зямлi Палестыны ў XII ст. пад час разгару крыжовых войнаў, калi амаль безупынныя баi крыжакоў з мусульманамi iшлi з пераменным поспехам. Пачатковая яго гiсторыя даволi цьмяная i шмат у чым легендарная. Вiдавочна, правобразам ордэна можна лiчыць аб'яднанне вакол шпiталю ў Ерусалiме, узнiкшае каля 1129 г. Адзiн немец, якi разам з жонкай асеў у Ерусалiме пасля заваявання горада крыжакамi, пачаў прымаць у свой дом убогiх i хворых суайчыннiкаў. Хворых было шмат, бо мясцовы клiмат стаўся нязвыклым i цяжкiм для выхадцаў з Германii. Пазней гэты добры чалавек (iмя яго невядомае) сваiм коштам збудаваў шпiталь i пры iм каплiцу ў iмя Дзевы Марыi. Жонка дабрачыннiка заснавала асобны жаночы шпiталь. У гэтых людзей з'явiлiся паслядоўнiкi. Многiя немцы ахвяравалi сродкi на карысць шпiталю i працавалi ў iм. Былi сярод iх рыцары i шляхта. Яны прымалi ўдзел у доглядзе за хворымi i адначасова ваявалi. Так пры шпiталi ўтварылася рыцарскае аб'яднанне. Яно ўзяло сабе за ўзор статуты ўжо iснуючых ордэнаў iанiтаў i тамплiераў*.

* Ордэн iанiтаў узнiк у Ерусалiме пры шпiталi i каплiцы Яна Хрысцiцеля ў ХI ст. Пазней вядомы як Мальтыйскi ордэн.

Ордэн тамплiераў з'явiўся ў 1128 г. у Палестыне. Меў мэтай абарону пiлiгрымаў з Эўропы ад нападаў мусульманаў i разбойнiкаў.

Пад час ваеннай выправы сябры шпiтальнай суполкi дзялiлiся на дзве часткi: старыя, калекi заставалiся на паслугах шпiталю, а баяздольныя iшлi ў паход. Такая падвойная служба дала iм назву шпiтальных братоў i рыцараў Дзевы Марыi па назве шпiтальнай каплiцы. У новага аб'яднання хутка ўзнiклi нейкiя непаразуменнi з ордэнам iанiтаў - рыцары Дзевы Марыi нейкi час падпарадкоўвалiся вялiкаму магiстру iанiтаў.

Афiцыйнае ўтварэнне ордэна адбылося на шэсць дзесяткаў год пазней, у 1190 г., пад час аблогi крыжакамi Акры - горада на ўзбярэжжы Мiжземнага мора. Хрысцiяне тады мелi шмат нягодаў ад голаду i хвароб. I вось некалькi немцаў з Брэмена i Любека зрабiлi з карабельных ветразяў палатку, сабралi ў ёй хворых, параненых i даглядалi iх. У гэтай дабрачыннай справе прынялi ўдзел i нямецкiя рыцары, адначасова спаўняючы вайсковую службу. Вiдавочна, да iх далучылiся i шпiтальныя браты, якiя пакiнулi заняты мусульманамi Ерусалiм. Швабскi князь Фрыдрых, застаўшыся правадыром нямецкiх крыжакоў пасля смерцi Фрыдрыха Барбаросы, прыняў гэтую справу пад сваю апеку.

Ён задумаў на яе аснове стварыць асобны рыцарскi ордэн. Энергiчна ўзяўшыся за справу, князь сабраў большую частку свецкiх i духоўных паноў, быўшых у Палестыне, у тым лiку вялiкiх магiстраў iанiтаў i тамплiераў. Сход адобрыў iдэю i вырашыў скласцi статут новага ордэна на аснове iанiцкага i тамплiерскага. Ад iанiтаў узяць тое, што тычыць догляду хворых, ад тамплiераў - ваенныя абавязкi. Такiм чынам, Тэўтонскi ордэн з самага пачатку стаў духоўна-рыцарскiм у адрозненне ад папярэднiкаў, першы з каторых - ордэн св. Яна спачатку быў толькi шпiтальным, а другi (тамплiераў) увогуле шпiтальным не быў.

У хуткiм часе папа рымскi зацвердзiў статут новага ордэна. Папа ўпаўнаважыў ерусалiмскага патрыярха надаць сябрам новага аб'яднання белую расу з чорным крыжам у якасцi iх асаблiвага адзення i прызначыць iм Тэўтонскi шпiталь Дзевы Марыi ў Ерусалiме. Германскi iмператар у сваю чаргу ўпаўнаважыў ерусалiмскага караля i Фрыдрыха Швабскага да зацвярджэння ордэна, апяразвання* першых рыцараў i надання iм права прымаць у ордэн новых сяброў, прычым толькi са шляхты даўняга роду.

* Галоўная частка абраду прыёму ў рыцары - апяразванне рыцарскiм поясам.

I вось перад князямi сталi 40 чалавек са старых шляхетных родаў i, укленчыўшы, прасiлi аб прыняццi ў новы ордэн. Ерусалiмскi кароль аперазаў пасам першага рыцара, Фрыдрых Швабскi другога, iншыя князi наступных. Затым новыя рыцары сталi на каленi i прынялi шлюбы. Патрыярх надаў iм Ерусалiмскi шпiталь i iмя: браты-рыцары Тэўтонскага дому Дзевы Марыi ў Ерусалiме.

Кароль ад iмя iмператара заклiкаў быць сапраўднымi рыцарамi, паўставаць на абарону Святой зямлi i ўсiх хрысцiянскiх земляў супраць ворагаў веры, падтрымлiваць i баранiць касцёл, духоўных, удоваў, сiрот i ўбогiх. Пасля сканчэння абраду кароль, швабскi князь i iншыя абралi з 40 рыцараў першага магiстра i надалi яму ўсе землi, якiя здабудзе ў няверных.

У 1191 цi 1192 г. папа Цэлестын III i германскi iмператар Генрых VI зацвердзiлi ордэн, якi абраў сабе за патронаў Дзеву Марыю i св. Юрыя.

Першы магiстр Генрых Вальпот заняўся выпрацоўкай рэгламенту жыцця i ўстройства ордэна. Пры iм сфармаваўся асноўны ўнутраны строй арганiзацыi, якая падначальвалася непасрэдна папе рымскаму.

Трэба сказаць, што суполка задумвалася i атрымалася надзвычай моцна з'яднанай, з абмежаваным доступам новых сяброў. Гэтая згуртаванасць у немалой ступенi паспрыяла небываламу ўздыму значнасцi i магутнасцi Тэўтонскага ордэна, а каставасць стала адной з прычын яго заняпаду.

Статут ордэна быў суровым i ў першыя стагоддзi iснавання вельмi дэталiзаваным. Пры прыняццi новых сяброў, абраннi магiстра кiравалiся падрабязна вызначанымi працэдурамi, гэтак жа як ва ўсiм распарадку жыцця.

Той, хто хацеў быць прынятым у ордэн, павiнны быў быць дужым, здаровым i належаць да нямецкай шляхты. Аб сваiм жаданнi ахвотнiк аб'яўляў пад час капiтулы*. Магiстр (або яго намеснiк) задаваў кандыдату пытаннi: цi не належыць да iншага ордэна, цi не служыць дзе-небудзь, цi не з'яўляецца чыiм-небудзь падданым, чалавекам простага звання, цi не мае даўгоў або ўтаёнай хваробы. Пасля адказаў на пытаннi паведамлялi, якiя неабходна прыняць шлюбы, а менавiта акрамя трох звычайных (беднасцi, бясшлюбнасцi, паслухмянства) яшчэ даглядаць хворых i ваяваць з ворагамi Крыжа, сумленна несцi службу, прызначаную магiстрам, бываць на капiтулах i дапамагаць радай, з ордэна не выходзiць, акрамя як з дазволу магiстра.

* Капiтула - збор сяброў ордэна, якi меў функцыi кiравання.

Калi кандыдат прымаў умовы, дазвалялi прысягаць: клаў два пальцы на Бiблiю i казаў: "Абяцаю i клянуся, што ўстрыманне цела будзе адным з маiх звычаяў, буду паслухмяным Богу, св. Марыi, а потым магiстру ордэна Нямецкага дому i вашым наступнiкам паводле статута i звычаяў ордэна Нямецкага дому аж да смерцi".

Затым новаму брату апiсвалi яго абавязкi ў наступных словах: "Калi мяркуеш у гэтым ордэне мець спакой i прыемнае жыццё, то ты вельмi памылiўся, бо ў гэтым ордэне прынята так: калi хочаш есцi, то мусiш пасцiцца, калi хочаш пасцiцца, то мусiш есцi; калi хочаш iсцi спаць, то мусiш быць нядрэмным, а калi хочаш быць нядрэмным, то мусiш класцiся спаць. Калi загадаюць iсцi туды цi сюды або стаць, то не можаш адмовiцца. Мусiш бацьку, мацi, брата, сястру i ўсiх сяброў нiжэй орэна паставiць, а ордэну быць паслухмянейшым i вярнейшым, чым iм. За гэта ордэн табе дае толькi хлеб i ваду ды сцiплую вопратку i нiчога болей дамагацца не можаш. Калi з часам набудзем лепшага i большага, тады будзеш ужываць нароўне з усiмi i на гэтым усё".

Потым новага брата ў поўнай зброi вялi ў касцёл i ў час iмшы апяразвалi рыцарскiм поясам. Магiстр, правiнцыйны магiстр або камандор (комтур) наносiў удар i казаў: "Рыцар, лепшы за слугу, у iмя нашай найяснейшай Дзевы; рыцар, лепшы за слугу, будзь паслухмяным свайму ордэну. Сцярпi гэты ўдар, але нiводнага болей". Затым зброю здымалi i святар апранаў рыцара паводле пэўнага абраду.