Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

• Название: Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
• Автор: Василь Быков
• Жанр: Русская классическая проза

---

Шоргаючы гумавiкамi ў нiзкарослым зарасьнiку кукурузы, ён кiраваў цераз палетак наўкось i думаў, што кукуруза наўрад цi акрыяе да восенi, каб хоць было што скасiць на сiлас. Зрэшты, на гэтым падзоле ня надта расло i ў ранейшыя, дакалгасныя гады. Снайпер-Iван памятаў, як колiсь бурчэў бацька, возячы сюды гной па вясьне: колькi яго нi вазi, ураджаю ня будзе. Такая зямля. Непадалёк за кукурузным палеткам быў iхны надзел, на якiм падлетак Iван упершыню сьцiснуў у даланях высьлiзганыя ручкi плуга i правёў свой першы загон. Увогуле скупы на пахвалы бацька тады шчыра пахвалiў сына, сказаў: будзе гаспадар, ёсьць на каго пакiнуць зямлю. Аж гаспадара з Iвана ня выйшла, выйшаў снайпер, а зямля засталася нiкому не патрэбнай, зрэшты, таксама, як i яе былы гаспадар. Бацьку ўзялi раньняй вясной, а старэйшаму ў сям'i Iвану найперш стала патрэбнай не скалектывiзаваная зямля, а дровы, каб мацi магла зварыць бульбу для траiх згаладнелых братоў i сястры, якiя зранку сядзелi на астылай печы. I ён зь сякерай за дзягай iшоў у кустоўе, сек алешыны i па сьнезе цягаў iх на дрывотню, каб насеч дроваў i напалiць у хаце. Пра бацьку наогул стараўся не ўспамiнаць, аж пакуль яго не паклiкалi ў раён i не ўручылi паперку пра рэабiлiтацыю "за адсутнасьцю складу злачынства". Яшчэ праз год у райфо ён атрымаў 650 рублёў - за сьмерць бацькi, якая, як было напiсана ў паперцы, наступiла ў сорак другiм годзе "ад язвы страўнiка". За тыя грошы Снайпер-Iван купiў новую кухвайку i бутэльку "маскоўскай". На абмыўку бацькавай памяцi.

З аселiцы ён пералез цераз жардзiну ў плоце i апынуўся на сваiм агародзе. Перш чым выправiцца па баразьне далей, звыкла павёў адным вокам да хляўка - цi няма дзе курэй. Другога вока ня меў, замест выбiтага асколкам пасьля вайны ў шпiталi ўставiлi шкляное. Але шкляное Снайпер-Iван не падабаў i ўстаўляў яго хiба як куды ехаў - ў раён цi да доктара на iнвалiдзкую камiсiю, куды спраўна выклiкалi штогод. Каля дому абыходзiўся сваiм апошнiм, да якога прызвычаiўся за гады i бачыў навокал ня горш за двухвокiх. Хоць бы i цяпер - лёгка прыкмецiў жонку Стасю, якая, сагнуўшыся, стаяла ў бурачнiку. Угледзеўшы яго, выпрасталася, хвiлiну паўзiралася, пакуль ён падышоў блiжай. Мусiць, дзiвiлася, чаму ён так рана, калi ўсе iншыя мужыкi яшчэ шчыравалi на пайках.

- Што, цi скасiў?

- А нягож табе пакiнуў?

- Усё?

- А што там касiць? Ацяробкi...

Жонка змоўчала, мабыць, ня надта яму верачы. Але ён ня стаў яе пераконваць, моўчкi павесiў касу на вугал i пайшоў у сенцы, дзе на шуле вiсела новая яго кухвайка. Ён паляпаў па кiшэнях, але там было пуста, i тады ён успомнiў, што два днi таму той пачак яны дакурылi ў Воўчым лагу, як выпiвалi зь Ляплеўскiм. З нагоды... Снайпер-Iван ужо ня памятаў, зь якой нагоды была тая п'янка, бо п'янак розных зь вясны здаралася ў iх нямала. Але ён памятаў, што, проч Ляплеўскага, там быў яшчэ малодшы Цыпрукоў зяць, мiлiцыянт з раёну, а пасьля набрыў абавязковы ў такой справе Дубчык. Добра пагудзелi тады, ледзьве дабрылi да аселiцы, як ужо прыгналi з пашы кароў.

Ад няўдачы з куравам злосна стала на душы ў Снайпера-Iвана, а тут яшчэ пачала церцiся аб ягоныя гумавiкi маладая кошачка, нешта замяўкала, i Iван са злосьцi паддаў ёй у бок: хай не вярэдзiць душу чалавеку, у якога няма чаго закурыць. На падворку прыслухаўся: празь дзьве хаты адсюль чуваць быў мерны жалезны стукат - гэта цягавiты Саўчанка адбiваў на бабцы касу, рыхтаваўся да заўтрашняй касьбы. Але заўтра мелася быць нядзеля, i ўжо ён, Снайпер-Iван, заўтра касiць ня пойдзе. Хiба - з паўдня, паверне тыя ацяробкi, каб лепш падсыхалi ў кустах. Саўчанка ж, ведама, будзе шчыраваць i заўтра, як i кожнага дня, гэта такi ўжо чалавек. Што значыць, зь сям'i падкулачнiкаў. Ужо ў яго напэўна будзе што закурыць, падумаў Снайпер-Iван i саступiў зь нiзкiх прыступкаў ганку. За парканам на агародзе зноў выпрасталася ягоная дзябёлая жонка.

- Гэта чуеш, да Касатага Вусаў прыехаў, - лагаднейшым, чым раней, голасам паведамiла яна.

- Вусаў?

- Ну, Вусаў. Той самы!

- Да Касатага?

- А нягож...

Во гэта навiна, - падумаў Снайпер-Iван. Старэйшыя дзеравенцы гэтага Вусава памяталi ўсе гады да вайны й пасьля, але пасьля нiхто нiдзе ня чуў i ня бачыў яго. Спакваля пачалi на яго забывацца, думалi: прапаў за вайну, як тады прападала нямала каго. Меркавалi, што туды яму i дарога. Нiхто нiколi не памянуў яго добрым словам, так ён насалiў тут за тыя некалькi гадоў, што ажыцьцяўляў клясавую барацьбу i рэпрэсii ў iхным Богам праклятым раёне. А ён, глядзi ты, - аказваецца, жывы, здаровы, i нават прыехаў да свайго сябрука сувязнога Касатага. Але да каго ж яшчэ мог ён наведацца?..

- Надвячоркам Манька Валодзева бачыла, як з аўтобуса цераз аселiцу iшоў. Агародамi. Мусiць, каб не пазналi. Спраўны такi, у капелюшы.

- Мабыць, баiцца, аднак...

Узварушаны той навiной, Снайпер-Iван памалу пабрыў абсаджанай каровiнымi лепяхамi вулiцай да хаты Саўчанкi. Ён аж забыўся на сваю патрэбу, калi ступiў у расчыненыя варотцы сядзiбы. Саўчанка, мажны, шыракагруды дзядзька зь сiвою чупрынай на галаве, у белай расшпiленай сарочцы, скончыўшы адбiваць касу, прыладжваў яе да касавiльна.

- Чуў? - запытаў ад варотцаў Снайпер-Iван. - Вусаў прыехаў.

З выгляду быццам абыякавы да ягоных словаў, Саўчанка падняў касу, памацаў, цi ня кратаецца на касавiльне. Каса ня краталася.

- Прыехаў, ага, - пацьвердзiў ён спакойна.

- Да Касатага?

- Да Касатага.

- I што яму трэба?

- Значыць, штось трэба, - ухiлiўся ад адказу Саўчанка. Але, мусiць, ён таксама ня шмат што ведаў. Хоць калi б i ведаў, ад гэтага чалавека ня шмат можна было дазнацца.

- Закурыць у цябе цi ёсьць?

Вялiкай рукой Саўчанка моўчкi вышчамiў зь цеснай кiшэнi штаноў пакамечаны цыгарэтны пачак, даў суседу, пасьля ўзяў адну цыгарэту сам.

- Дык гэта што ж атрымлiваецца? - закурыўшы, ня мог чагосьцi даўмецца Снайпер-Iван. - Па-новаму пачынаецца, цi як?

- Можа, i па-новаму.

Саўчанка быў старэйшы за Снайпера-Iвана i, у адрозьненьне ад яго, негаваркi i стрыманы ў пачуцьцях. Для таго былi свае прычыны: толькi якiх-небудзь пяць гадоў прыехаў зь Сiбiры, з ссылкi, у якой адбухаў цi ня дваццаць пяць гадоў. Паехаў некалi маладым мальцам з бацькамi-падкулачнiкамi, а вярнуўся сiвым i старым. Паводзiў сябе цiхмана, мабыць, не адчуваючы раўнёй з астатнiмi калгасьнiкамi, хоць бы во i з гэтым Iванам. Гэты так загераiзаваўся ў вайну, што гатовы быў забыцца пра сваё бацькоўскае прозьвiшча Ярашэвiч i ахватней адгукаўся на мянушку Снайпер. Але лацно Iвану, ён i праўда прайшоў агонь i ваду ў партызанцы, i хоць славы там агораў ня шмат, затое языку цяпер даваў волю. Ня тое, што Саўчанка, нядаўнi ссыльны падкулачнiк, якi на старасьцi гадоў захацеў дажываць свой век у родным кутку. Тут трэба было раз i назаўжды забыцца пра свае крыўды. Калi б яны забывалiся.

- Я яму пакажу, сволачы, такую яго маць! - вылаяўся Снайпер-Iван, кiруючы з падворка.

На вулiцы, аднак, ён спынiўся, яшчэ ня маючы рашучасьцi рэалiзаваць сваю злосьць. Патаптаўшыся ля плоту, успомнiў, што ёсьць яшчэ чалавек, якому варта пачуць тую навiну пра Вусава, гэта - Ляплеўскi, настаўнiк, што рабiў у раёне i прыехаў цяпер у касьбу памагчы мацi. Тая жыла на краi вёскi, ля сажалкi, i Снайпер-Iван рашуча скiраваў туды. Каб хоць бы параiцца, аслабанiць душу ад таго, што пачало расьпiраць яго, ад застарэлае крыўды. Калiсьцi той энкавэдэшнiк перасаджаў палову вёскi. То быў чужынец, аднекуль прыежджы ў iхны раён, i ў iхнай вёсцы займеў сабе вернага памочнiка зь мясцовых - Касатага, зь якiм i саджалi, пачынаючы з трыццаць трэцяга. Але асаблiва пашчыравалi яны ў трыццаць сёмым, калi загрэблi i старога Iванавага бацьку. На ўласнага стукача Касатага ў вяскоўцаў злосьцi ўжо не было, яна ўся перагарэла за гады, калi гэтага недалэнгу таксама загрэблi, хоць i апошнiм у тую пару, - на заедак. Праўда, таму ўсё ж неяк пашэнцiла вярнуцца пасьля вайны з нажытымi ў лягеры сухотамi i таксама рэабiлiтаваным, як ягоныя ахвяры, што бязь сьледу пазьнiкалi ў лягерах i турмах. Цяпер ён жыў-дажываў са старой бабай у старым дамку, апусьцелым ад дзяцей i сямейнiкаў, якiх некалi было ў яго многа. Але сямейнiкi паразьяжджалiся хто куды, бо жыць з такiм бацькам было ня надта зручна, асаблiва апошнiм часам. Людзям Касаты казаў, што на супрацоўнiцтва з ворганамi яго змусiў усё той Вусаў, бо Касаты меў грашок яшчэ з часоў рэвалюцыi, калi, будучы ў войску, пацiкавiўся палiтыкай i разы два наведаў партыйныя сходкi левых эсэраў. Тая цiкаўнасьць дорага каштавала салдату, ды й цi толькi яму аднаму.

На незагароджаным ад вулiцы падворку Ляплеўскага нiкога не было вiдаць, але на паркане каля сенцаў вiселi поруч дзьве касы з блiшчастымi лёзамi, згледзеўшы якiя, Снайпер-Iван зразумеў, што гаспадар дома. I яшчэ нехта апроч, якi, мяркуючы па ўсiм, памагаў яму на касьбе. Снайпер-Iван пацiху перайшоў зарослы лапухамi падворак, зайшоў на той бок хаты i адразу ўбачыў двух мужыкоў. Пад глухой сьцяной ля старой разгалiстай грушыны быў змайстраваны невялiчкi столiк з лаўкай, за якiм цяпер сядзеў маладжавы, хоць ужо лысы Ляплеўскi i ягоны госьць Дубчык. Гэты апошнi быў дужа падобны на дачасна састарэлага хлопчыка з худой шыяй i зморшчаным, бы печаны яблык, тварыкам. Абодва моўчкi ўтаропiлiся ў нечаканага заходжага. На засланым газэцiнай стале валялiся калiвы сарванай з градкi цыбулi i стаялi дзьве шклянкi. Бутэльку, вядома, яны засьцярожлiва пасьпелi прыхiнуць у траву побач, што, аднак, адразу згледзеў Снайпер-Iван.