Василь Быков - Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)

• Название: Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)
• Автор: Василь Быков
• Жанр: Русская классическая проза

---

- Дык гэта... Пусьцiце i мяне. Пасаблю...

- Давай! - сказаў Косьцiкаў i, ступiўшы адною нагой у багну, адчынiў дзьверы. Шастак рашуча скочыў у гразь. Косьцiкаў зноў прычынiў дзьверы.

- А цi трэба? - цiха сказаў да яго Сурвiла.

- Нiчога! - махнуў рукой памочнiк камэнданта.

- Не ўцякуць...

Ужо ўтрох яны зноў пачалi пiхаць машыну, але ўсё марна, тая тузалася, дрыжэла ад натугi, а не краналася зь месца. Разам зь ёю ўсiм целам тузаўся ў будзе паэт Фэлiкс Гром. Ён думаў, што, мабыць, трэба было б i яму вылезьцi i памагчы, усё ж няёмка сядзець, калi побач надрываюцца людзi. Але яго ня клiчуць i, мабыць, не паклiчуць. Ён вораг. I ўжо куды большы, чым ягоны аднавясковец Аўтух цi рабочы-партыец Шастак, ня кажучы ўжо пра чэкiста Сурвiлу. Чаго тут гэты Сурвiла, Фэлiкс Гром не зразумеў дагэтуль. Справу таго разглядалi асобна ад iхнай, i, папраўдзе, ягоны лёс ня дужа й цiкавiў паэта. Зрэшты, як i лёсы астатнiх, апроч хiба ягонага земляка Аўтуха. Дзiўна, аднак, што справу камсамольца-паэта зьвязалi з асобаю аднаасобнiка, зь якiм ён нiчым зьвязаны ня быў, апроч хiба таго, што паходзiў з той самай вёскi. Фэлiкс Гром быў ужо заўважаны ў лiтаратуры, а Казёл Аўтух, з прычыны свае малапiсьменнасьцi, наўрад цi чытаў нават газэты. Але во зьвязалi абодвух. Не адразу i, мабыць, толькi тут, у турме, Фэлiкс зразумеў, што трапiў у пастку не таму, што пачаў пiсаць вершы, а што пачаў iх пiсаць па-беларуску. Расейскiя вершы не выклiкалi да сябе i дзясятай долi тае ўвагi з боку рэдактараў i крытыкаў, якую выклiкалi беларускiя. I ён думаў цяпер, якi д'ябал падбiў яго да паэзii, тым больш - беларускай. Калi папраўдзе, дык ён нашмат больш падабаў расейскую - Пушкiна, Лермантава i асаблiва Фета. Але пiсаць так, як некалi пiсаў Фет, было немагчыма, яго засьмяялi б свае ж сябры-камсамольцы. Належала браць прыклад з Маякоўскага, якi зусiм не падабаўся Фэлiксу Грому. I ён памкнуўся да згуртаваньня "Маладняк", у якi дружна паўступалi iншыя маладыя паэты, i пачаў пiсаць, як яны, - знарок прыўзьнята, задзiрыста, "бурапенна". Стараўся перайначыць у сабе прыроджаныя, а значыць, абыватальскiя схiльнасьцi i густы - усю гэтую любасьць да бору i лесу, нязначных праяваў жыцьця, засвоiць iншую эстэтыку, iнакшы слоўнiк, напоўнены грымотай заводзкiх цэхаў, дымам фабрычных труб, калектыўнай працай людзей, будаўнiкоў камунiзму. I, здаецца, нешта ў яго пачало атрымлiвацца. Газэта "Савецкая Беларусь" у аглядзе паэзii памянула ягонае прозьвiшча ў лiку маладых пралетарскiх паэтаў. Нават надрукавала адну страфу зь яго лепшага, на думку крытыка, верша над назвай "Майскiя радзiны":

Грымяць i стукаюць машыны,

турбiны радасна гудуць,

спраўляюць майскiя радзiны,

гэта ўдарнiкi iдуць.

Акрылены афiцыйным прызнаньнем свайго таленту, Фэлiкс напiсаў яшчэ з тузiн падобных вершаў i адчуў сябе запраўскiм песьняром пралетарыяту.

Усё ў яго iшло добра, i раптам гэты недарэчны арышт. Пэўна, хтось на яго настукаў, данёс за якое неасьцярожна, па п'янцы сказанае слова. У турме сьпярша дапытвалi толькi пра вершы ды размовы ў асяродзьдзi паэтаў, а пасьля, мабыць, сьцямiўшы, што з таго будзе невялiкi набытак, зьвязалi ягоную справу зь дзядзькам Аўтухом - прызнавайся, што польскi шпiён! Здаецца, таго ж дамагалiся i ад Аўтуха. I дамаглiся. Па сваёй сялянскай дурноце цi, можа, не стрываўшы зьдзекаў на допытах, Аўтух падпiсаў паказаньнi, нiбыта Фэлiкс Казёл завэрбаваў яго ў агенты дыфэнзывы, каб той хадзiў празь мяжу. Трэба было яму вэрбаваць гэтага маласьвядомага аднавяскоўца? I навошта яму патрэбная была тая мяжа? I навошта патрэбна было фальсыфiкаваць усё тое органам?

Штурханiна i ляскат колаў знадворку раптам спынiлiся, адно ледзь чутна гудзеў матор. Панылы голас чэкiста абвясьцiў:

- Ну што? Селi?

- Селi на дзiфер, - сказаў Шастак.

Фэлiкс Гром далiкатна пастукаў у дзьверы.

- Можа, i я памагу? Усё ж учатырох...

Адтуль, знадворку, нiхто не адказаў, але дзьверы, бразнуўшы, расчынiлiся.

- Ану давай усе! Усе вылазь, маць вашу за нагу. I пiхаць! Дружна, усе разам! - закамандаваў памочнiк камэнданта з напускной, аднак, злосьцю.

Менавiта такая яго злосьць не палохала i не абражала. I Фэлiкс падумаў, што, можа, гэты чэкiст i не такi ўжо благi чалавек. За два месяцы турмы, допытаў i катаваньняў ён натрываўся рознага i ўжо думаў, што сярод iх няма нiводнага людзкага чалавека, адныя зьвяры. А так хацелася хоць пры канцы сустрэць чалавека з дабрынёй у душы, якi б паставiўся да небаракi калi не з разуменьнем, дык хоць з маленькаю да яго спагадай. Усё ж ён быў чалавек. Хоць i паэт. I вораг, прысуджаны да вышэйшай меры пакараньня.

Фэлiкс Гром скочыў у цемру, адразу ледзьве не да каленяў трапiўшы ў каламутную багну дарогi. Аднак астатнiя двое за iм не пасьпяшалiся, i памкамэнданта Косьцiкаў зноў перайшоў на свой звыклы, зьедлiвы крык:

- Ну вы! Доўга чакаць, маць вашу растак!

- А скульля табе! - пачулася з буды, - гэта спакойна азваўся грабежнiк Зайкоўскi. - Я прыгавораны, мне не паложана штурхаць машыну.

- Як гэта - не паложана? - апешыў Косьцiкаў.

- А так! Крымiнальны кодэкс РСФСР, стацьця сто дваццаць сем прым. Чытаў?

Азадачаны Косьцiкаў на хвiлiну змоўчаў, шырока расставiўшы ля буды ногi, каб ня ўлезьцi ў самае глыбокае месца. Цяжка сапучы ад перастомы, маўчалi iншыя. Фэлiкс Гром ямчэй прыладжваўся ў лужыне, каб спрытней было папiхаць з тванi. Нарэшце Сурвiла сказаў:

- Ды залiвае ён! Нiякай пра гэта стацьцi няма...

- Хай i няма. Усё роўна ня выйду. Хоць задавiцеся! Прысудзiлi расстраляць, дык будзьце любезныя даставiць у цэласьцi i сахраннасьцi да месца казьнi. Панятна?

- Зараз я табе пакажу месца казьнi! - ускiпеў Косьцiкаў i дастаў з кабуры пiсталет. - Будзеш у мяне ў гразi валяцца, як дохлы пёс, бандыцкая твая морда! - страшна пагражаў ён. Аднак да дзьвярэй ня лез - усё баяўся трапiць у глыбокае месца багны.

- А што табе начальства скажа? - чулася з машыны. - Вёз - не давёз...

Падобна, становiшча ўскладнялася. Аддзелены шырокаю лужынай, Зайкоўскi пакуль заставаўся недасяжны.

- Ну, падла, ты ў мяне дачакаесься! Я на цябе абоймы не пашкадую. Пасьледавацельна!

- Давай, дуй! Пасьледавацельна...

Апошнiя словы Зайкоўскага Косьцiкаў пакiнуў, аднак, без увагi - яго турбавала iншае. Ён моўчкi агледзеў у цемры змакрэлыя постацi асуджаных, нiбы палiчыў iх.

- А там буржуй гэты, - падказаў Шастак.

- Белагвардзеец, - удакладнiў Косьцiкаў. - Ану вылазь, гражданiн Валяр'янаў! Ваша сранае благародзьдзя!

З буды паказалася лысая, бяз шапкi галава Валяр'янава, якi сьпярша сеў на парог, пашукаў, на што абаперцiся нагамi, нерашуча перабраў побач рукамi.

- Сiгай, ня трусь! - падбадзёрыў яго Сурвiла. Белагвардзеец, аднак, не сiгануў, а, ухапiўшыся за плячо Аўтуха, грузна апусьцiўся ў лужыну.

- Ну - узялi! Раз, два - узялi! - трохi адышоўшыся ўбок, закамандаваў Косьцiкаў, усё размахваючы пiсталетам.

Яны зноў узялiся пiхаць. Шафёр газаваў рыўкамi, спрабуючы скрануць машыну з глыбока выкапанай коламi ямы. А ў зачыненай будзе чуўся прыглушаны, бы здаля, голас пакiнутага ў адзiноце Зайкоўскага.

- Пiхайце, пiхайце! Дружней пiхайце, жалкiя рабы сацыялiзму! Гнюсныя прыслужнiкi трацкiстаў! Пiхайце на сваю пагiбель! Шчыруйце за крывавы ЧК! Давайце, дружней! Мацней, крэпчэ i вышэ!..

- Ты глядзi! - цяжка соп ля буды Шастак. - Тут кiшкi рвеш, а ён там абражае. Во, сачок пракляты!..

- Давайце дужэй, пралетарскае адродзьдзе! То вам зачцецца бальшавiцкаю куляй!..

- Замоўкнi! Я загадваю замоўкнуць! Буду страляць, - гразiўся Косьцiкаў, тупаючы на ўзбочыне ля машыны.

Аднак асуджаны Зайкоўскi не сунiмаўся i яшчэ крычаў штось - нядобрае i абразьлiвае. Тады Сурвiла першы адарваўся ад вугла буды i параiў:

- Ды стралянi ты яму ў ягоную глотку! Дакуль слухаць будзем?

- Лiчу да трох i выпускаю ўсю абойму!

- Выпускай! Калi казённай машыны ня жалка... - неслася з буды.

Аднак не пасьпеў Косьцiкаў пачаць свой адлiк, як матор дужа стрэльнуў выхлапам i заглух. З-пад машыны напасьледак пыхнула сiнiм дымком, зрабiлася зусiм цiха.

- Што такое? - зьнерухомеў Косьцiкаў.

- Усё. Бэнзын скончыўся, таварыш памкамэнданта, - глуха азваўся з кабiны шафёр. Косьцiкаў вылаяўся.

Усе стаялi моўчкi, быццам расчараваныя або ашуканыя чымсьцi. Сапраўды, гэтак старалiся, столькi патрацiлi высiлкаў, i ўсё марна. I зноў прыйдзецца пачынаць спачатку.

- Так! - пасьля нядоўгай маўклiвай паўзы вызначыў Косьцiкаў. - Шафёр, давай дуй у гараж. Хай прысылаюць бэнзыну.

- Хай Чысьцякову скажа, - параiў Сурвiла. - Чысьцякоў у курсе. Пад'едзе.

- I далажы дзяжурнаму, - удакладнiў памкамэнданта. - Давай, дуй! Хутка!

Малады баец-шафёр зморана патрухаў па дарозе ў горад. Асуджаныя паволi выбралiся з гразi на сушэйшую ўзбочыну. Усе чакалi, што далей закамандуе iхны начальнiк. Той аднаруч расшпiлiў шынэлак, з другой рукi не выпускаючы пiсталета.

- Так! Думаеце цяпер пашабашыць? Чорта з два! Ану бярыцеся! Зноў штурхаць будзем.

Ня надта ахвотна ўсе зноў паўлязалi ў багну i зноў уперлiся рукамi ў запэцканы гразёй зад машыны - Сурвiла i Шастак - па вуглах, Аўтух i Фэлiкс побач. Валяр'янаву дасталося самае гiблае месца - пасярэдзiне. Машына грунтоўна асталявалася на самай глыбiнi лужыны, i, здавалася, вось-вось паплыве па ёй. Ды не плыла, нават ня краталася зь месца. Косьцiкаў, размахваючы пiсталетам, зноў пачаў дырыжыраваць з узбочыны, а яны, месячы нагамi багну, пiхалi i пiхалi.